ΜΝΗΜΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΤΡΑΤΟ ΚΑΙ ΤΗ ΦΥΛΑΚΗ

του Λευτέρη Τσίλογλου

Οι συνθήκες διαβίωσης

(Περιστατικά και καταστάσεις από τα χρόνια του εγκλεισμού)

Δεν φιλοδοξώ να περιγράψω τη γενικότερη κατάσταση στις φυλακές στη διάρκεια της επταετίας των συνταγματαρχών. Πρώτον, γιατί δεν έχω τη συνολική εικόνα τους, αφού εγώ έζησα μόνο σε δυο απ’ αυτές ενώ υπήρχαν κι άλλες. Και, δεύτερον, γιατί δεν είναι στις προθέσεις μου κάτι τέτοιο. Άλλωστε και σ’ αυτές τις φυλακές που έζησα δεν μπορώ να ισχυριστώ ότι ήμουν ενήμερος σε κάθε τι που συνέβαινε. Κάθε άλλο. Απλώς θα ήθελα, στο όνομα της ιστορικής μνήμης, να κάνω την προσωπική μου κατάθεση για μερικά περιστατικά από αυτήν  την περίοδο που εγώ ο ίδιος έζησα στη φυλακή κι έχουν σαφές προσωπικό χρώμα ή άλλα που υπέπεσαν άμεσα στην αντίληψή μου. Να τα διασώσω πριν ο χρόνος που περνάει τα σβήσει όλα και τα πάρει, μαζί με μας, στην ανυπαρξία.

Στη διήγηση που επιχειρώ για τις συνθήκες ζωής στη φυλακή θέλω εξαρχής να ξεκαθαρίσω κάτι μην γίνει καμιά παρεξήγηση. Τα πράγματα δεν ήταν ειδυλλιακά. Η απομόνωση απ’ τη ζωή είναι μια ανωμαλία, ο αποκλεισμός για αρκετό χρόνο από αυτή δημιουργεί έτσι κι αλλιώς στρεβλώσεις.. Το ίδιο όμως επιτελεί κι η πολλή συνάφεια με τους ίδιους πάντα ανθρώπους μέσα σ’ έναν περιορισμένο χώρο για ένα μεγάλο και διαρκές διάστημα.

Ενώ η ζωή έξω συνεχίζεται αδυσώπητη, για σένα ο χρόνος με κάποιο– αλλά δραματικό –τρόπο σταματάει. Η εμπειρία της κύλισης και διαδοχής των συμβάντων στη ζωντανή κοινωνία δεν μεταφέρεται με περιγραφές και διηγήσεις τρίτων, ούτε με την ανάγνωση εφημερίδων κι άλλων εντύπων. Απαρέγκλιτα πρέπει να είσαι κι εσύ ο ίδιος– με τον τρόπο σου– μέσα στη ζωντανή κοινωνία, να συμμετέχεις στα διαδραματιζόμενα γεγονότα της καθημερινότητας.

Ενώ αυτά, τα περί αποκλεισμού, ισχύουν για όλους τους ανθρώπους, τις μεγαλύτερες επιπτώσεις έχουν στους νέους στην ηλικία για πολλούς και ιδιαίτερους λόγους.

Πρώτον δαπανούν τα καλύτερα χρόνια της ζωής τους με μη παραγωγικούς τρόπους, ενώ σε πολλά πράγματα τα στοιχεία του χαρακτήρα τους δεν έχουν προλάβει ακόμα να ολοκληρωθούν. Έπειτα αυτή η στέρηση συμβαίνει σε μια περίοδο έντονης βιολογικής φάσης όλων των λειτουργιών και αναγκών του ανθρώπινου οργανισμού και άρα η στέρηση τους βιώνεται απ’ αυτούς εντονότερα.  Μέσα στη φυλακή ένα σημαντικό κομμάτι των κρατουμένων βρισκόταν σ’ αυτήν την νεανική περίοδο της ζωής τους με όλες τις συνέπειες που αυτό μπορεί να έχει.

Αρνητικό ρόλο στη ζωή των κρατουμένων έπαιξαν και οι βίαιες μεταγωγές από μια φυλακή στην άλλη. Τότε υπήρχαν αναστατώσεις, χωρισμοί, νέα προβλήματα, ανάγκη για νέες κατανομές αρμοδιοτήτων, για νέες προμήθειες και επιπλέον αναστάτωση στο οικογενειακό και κοινωνικό σου κύκλο.

Εδώ, πρωθύστερα ίσως, πρέπει να αναφέρω μια άλλη διάσταση του αποκλεισμού, που εμφανίζεται όταν με το καλό ο κρατούμενος βρεθεί πάλι μέσα στην κοινωνία. Τότε λίγο ή πολύ συνειδητοποιείται απ’ αυτόν η ύπαρξη του ενδιάμεσου κενού που δημιουργήθηκε στη διάρκεια της απουσίας από την κοινωνία. Ανάμεσα στον ίδιο και τους άλλους υπάρχει μια αμφίπλευρη αμηχανία,. Κάποιοι πιο ικανοί και προσαρμοστικοί την ξεπερνάνε τελικά, σε κάποιους άλλους όμως υψώνεται ένας τοίχος που δυσκολεύει ακόμα περισσότερο την ομαλοποίηση των πραγμάτων.

Ο πρώην κρατούμενος θέλει να ενσωματωθεί στον παλαιό κοινωνικό υου κύκλο, αλλά πολλές φορές τον κυνηγά το παρελθόν με τη συνεχή αναφορά της περιόδου του εγκλεισμού. Αν αυτό γίνεται απ’ τον ίδιο, καλά να πάθει διότι υπενθυμίζει στους άλλους την ηθελημένη ή αθέλητη απουσία του από αντίστοιχα γεγονότα και η εγκατάσταση το λιγότερο της αμηχανίας ανάμεσα σ’ αυτόν και τους συνομιλητές του είναι το πιο ανώδυνο ενδεχόμενο. Τις περισσότερες φορές η αναφορά γίνεται από τρίτο, που πιστεύει και νομίζει ότι κάτι τέτοιο ευχαριστεί τον ενδιαφερόμενο. Στις περισσότερες περιπτώσεις αυτό δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Η αντίληψη των περισσοτέρων είναι: «Ας τελειώσει πια αυτή η υπόθεση, ας τα πάρει όλα το ποτάμι. Ας γίνει ένα νέο ξεκίνημα της ζωής»

Ήδη στο χρονικό διάστημα που μεσολάβησε από την αποφυλάκισή μου ( Αύγουστος 1973 ) έως σήμερα ( Αύγουστος 2010 ) μια σειρά λεπτομέρειες και γεγονότα έχουν ήδη χαθεί από τη μνήμη μου. Δε θα ρωτήσω αριστερά και δεξιά. Θα στηριχθώ μόνο σε ό,τι εγώ προσωπικά θυμάμαι. Ίσως αυτό να είναι κι ένα κριτήριο της σωστής αξιολόγησης. Δεν είμαι σίγουρος, αλλά αυτό θα κάνω γιατί η αντίληψή μου είναι ό,τι διατηρήθηκε μέσα σου σημαίνει, κατά τεκμήριο, ότι θα ήταν και σημαντικό. Άλλα κριτήρια της επιλεκτικής αναφοράς είναι αξιολογικά κατά την προσωπική μου πάντα κρίση και τοποθέτηση και εξαιτίας τους αναφέρονται. Πρέπει να ομολογήσω μια αμαρτία μου. Ενσυνειδήτως, απέφυγα κάποιες κακοτοπιές, λίγες άσχημες μνήμες και επεισόδια με κάποιο αρνητικό έρμα. Δεν έχει κανένα νόημα, μετά τόσα και τόσα χρόνια, η αναφορά τους

Άλλοι, πιο επίμονοι και πιο καταρτισμένοι από μένα, θα φέρουν στην επιφάνεια

άλλα γενικότερα περιστατικά, θα συγκεντρώσουν τα αναγκαία στατιστικά στοιχεία που υπάρχουν σε πολλές επίσημες άλλα και μη δημοσιευμένες ακόμα πηγές. Έτσι μετά από κάποια χρόνια θα υπάρξει ένα παλίμψηστο που πάνω του θα στηριχθεί ο ιστορικός του μέλλοντος.

Στην πρώτη φάση κρατήθηκα στις φυλακές Αβέρωφ. Εκεί έφτασα μετά από τις 52 μέρες κράτησης στην Ασφάλεια της Μπουμπουλίνας, στις αρχές του 1969, την ημέρα του Αϊ Γιαννιού, 7 Ιανουαρίου. Τον Μάιο του 1969, μαζί μ’ άλλους συγκρατούμενους μεταφερθήκαμε, χωρίς καμιά προηγούμενη ειδοποίηση, στις φυλακές της Λάρισας, όπου, με συνοπτικές διαδικασίες από το έκτακτο τοπικό στρατοδικείο, μας μοιράστηκαν δεκάδες χρόνια φυλάκισης. Δεν μπορώ να ξέρω τη σκοπιμότητα αυτής της έκτακτης μεταφοράς. Η μόνη εικασία που μπορώ να κάνω είναι ότι αυτή η μετακίνηση είχε σκοπό να αποσυμφορήσει το πλήθος των υποθέσεων που εκκρεμούσαν εκείνο το διάστημα στο έκτακτο κεντρικό στρατοδικείο της Αθήνας. Ας σημειωθεί ότι όλες οι δικαζόμενες υποθέσεις δεν είχαν καμία σχέση με το νομό της Λάρισας.

Απλώς, για ιστορικούς μόνο λόγους, στη θέση αυτή θέλω ν’ αναφέρω ότι εισαγγελέας στο έκτακτο στρατοδικείο της Λάρισας ήταν ο εισαγγελέας των τακτικών πολιτικών δικαστηρίων της επαρχιακής αυτής πόλης, Βασίλειος Παππάς, που είχε επιστρατευθεί γι αυτόν ακριβώς το σκοπό. Μετά την κατάρρευση της χούντας ο ίδιος, που τώρα υπηρετούσε στην Αθήνα, ήταν εκείνος που έκανε τις ανακρίσεις και συνέταξε το κατηγορητήριο  των ένοχων στρατιωτικών για τις δολοφονίες στα γεγονότα του Πολυτεχνείου.

Πώς τα φέρνει η μοίρα, καλέ μου άνθρωπε, κι αλλάζει τους ρόλους στη ζωή!

Στα μέσα του 1970 μεταφέρθηκα στις φυλακές Κορυδαλλού και από εκεί αποφυλακίστηκα τον Αύγουστο του 1973 με τη γενική αμνηστία του Παπαδόπουλου.

Ο εθνικός ευεργέτης Γεώργιος Αβέρωφ, πραγματιστής και άνθρωπος της εποχής του, έδωσε άφθονα χρήματα στην πατρίδα για τις αναγκαίες και πρωτογενείς επενδύσεις: Εκπαίδευση, εξοπλισμός του στρατεύματος, Ολυμπιακοί αγώνες, αλλά και οι απαραίτητες, σε μια οργανωμένη πολιτεία, σωφρονιστικές φυλακές. Βεβαίως πίστευε ότι σ’ αυτές θα φυλακίζονταν άνθρωποι που είχαν υποπέσει σε εγκληματικά παραπτώματα με μοναδικό σκοπό τον σωφρονισμό και την τελική επανένταξή τους στην κοινωνία.

Πού να φανταστεί ο άνθρωπος ότι μετά από πολλές δεκαετίες αυτές οι φυλακές θα γίνονταν τόποι εγκλεισμού κι αιχμαλωσίας ανθρώπων που αγωνίστηκαν για να υπερασπίσουν τα αυτονόητα δικαιώματα των μελών μιας πολιτείας από άτομα που σφετερίστηκαν τη δύναμη τους και κατέλαβαν παράνομα την εξουσία. Αλήθεια, ποια θα ήταν η αντίδραση του; Βέβαια, στη διάρκεια της ζωής των φυλακών κι άλλες φορές χρησιμοποιήθηκαν για παρόμοιους σκοπούς.

Για πολλούς αλλά και πρακτικούς λόγους ασφαλείας μας είχαν απομονωμένους από τους λεγόμενους ποινικούς κρατούμενους: Στο Εφηβείον, δηλαδή τον ειδικό χώρο που είχε αρχικά προβλεφθεί για αναμορφωτήριο των νέων που θα παρουσίαζαν κάποια αποκλίνουσα συμπεριφορά. Αυτό βρισκόταν στην πίσω πλευρά των φυλακών. Όλα τα παλαιά αυτά κτίρια σήμερα έχουν γκρεμιστεί και στη θέση τους χτίζονται τα δικαστήρια με αρχικό κτίριο, στην πλευρά της οδού Αλεξάνδρας, τον Άρειο Πάγο.

Τη μέρα που πήγα στις φυλακές εγκαινίασα τον δεύτερο όροφο του Εφηβείου που μέχρι τότε ήταν άδειος. Βέβαια σε λίγους μήνες με νέες συλλήψεις και προσαγωγές φισκάρισε κι αυτός. Σε κάθε κελί, που ήταν μικρό κι αφιλόξενο, κοιμόντουσαν δυο κρατούμενοι, οπότε υπήρχε κάποιο φυσιολογικό στρίμωγμα. Η δυσκολία η μεγάλη ήταν τις νύχτες, όταν τα κελιά ήταν κλειδωμένα και οι φυσικές ανάγκες, εφόσον δεν έπαιρναν αναβολή, έπρεπε να «εκτελούνται» μέσα στο κελί. Κάθε κελί διέθετε μια βούτα, δηλαδή ένα παιδικό γκιογκιό, κοινό για τους δυο «ενοίκους» του κελιού. Η αμοιβαία κατανόηση ήταν η μόνη διέξοδος που υπήρχε.

Όσο έμεινα στου Αβέρωφ συγκατοίκησα με δυο άτομα. Αρχικά με τον Γιώργο Παυλόπουλο, έναν νέο άνθρωπο από τον Πειραιά, τραπεζικό υπάλληλο, που είχε συλληφθεί την ίδια περίοδο με μένα και μάλιστα βρεθήκαμε σε διπλανά κελιά στα μπουντρούμια της Μπουμπουλίνας. Αλλού έχω περιγράψει πώς ήρθα σε συνθηματική επαφή μαζί του, μέσω ηχητικού αλφαβήτου εκεί κάτω. Είχε συλληφθεί με την υπόθεση του Γρηγόρη Φαράκου. Δεύτερος ήταν ο Τάκης Παπαγεωργίου, ένας ωραίος τύπος από την Πάτρα που είχε την εμπειρία από τα βάσανα των φυλακών, αφού είχε διατελέσει πολιτικός κρατούμενος για πολλά χρόνια και στη δύσκολη και σκοτεινή φάση μετά την απελευθέρωση. Αυτός μου εξομολογήθηκε για εκείνη την περίοδο τις δραματικές περιπέτειες που πέρασαν οι πολιτικοί κρατούμενοι τότε και που τώρα ευτυχώς δεν υπήρχαν. Τόσο από τους ανθρωποφύλακες, όσο και από τους συγκρατούμενους τους. Ναι!

Όσο κι αν φαίνεται υπερβολικό, ο άνθρωπος είναι ένα από τα πιο προσαρμοστικά ζώα που υπάρχουν στη φύση. Το πρωί με το άνοιγμα των κελιών έβλεπες τους κρατουμένους να μεταφέρουν βιαστικά στις τουαλέτες του ισογείου τις βούτες για άδειασμα και ο απαραίτητος συνωστισμός μετά το αναγκαστικό κράτημα των περισσοτέρων. Όταν αργότερα μεταφερθήκαμε στις φυλακές του Κορυδαλλού το πρόβλημα αυτό λύθηκε, γιατί οι συνθήκες εκεί ήταν πιο ανθρώπινες, αφού σε κάθε, σχετικά άνετο, κελί ήταν ένας κρατούμενος και το καθένα από αυτά διέθετε δική του ατομική τουαλέτα.

Στη φυλακή, από την πλευρά των κρατουμένων, υπήρχε διπλή εξουσία. Πρώτα ήταν η επίσημη, αυτή που εκπροσωπούσε τους φυλακισμένους στη διεύθυνση των φυλακών και στους δεσμοφύλακες. Αυτός ήταν ο «Δήμαρχος», που στις φυλακές Αβέρωφ ήταν ο πολυμήχανος και τετραπέρατος Χρήστος Παπαγιαννάκης. Άνθρωπος με ιδιαίτερη ικανότητα στο χειρισμό ατόμων και καταστάσεων. Πειραιώτης, αυθεντικό παιδί  της αγοράς, μετέφερε την εμπειρία της ζωής και της πιάτσας κι έφερνε με άριστο τρόπο σε πέρας το έργο του. Είναι αυτός που είδε στις φυλακές την αποστολή των αντιπροσώπων του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού και μ’ έναν μαγικό σχεδόν τρόπο κατόρθωσε να παραδώσει στα χέρια τους τις ενυπόγραφες καταγγελίες των βασανιστηρίων που πέρασαν οι κρατούμενοι στη διάρκεια της κράτησής τους από την Ασφάλεια και το ανακριτικό τμήμα του ΕΑΤ-ΕΣΑ. Πέρα από την επίσημη ηγεσία, υπήρχε και η παράνομη κομματική ηγεσία, το λεγόμενο «γραφείο» της φυλακής που απαρτιζόταν, αν θυμάμαι καλά, από πέντε άτομα, που εκλέγονταν με κάποια διαδικασία και το οποίο στην ουσία αποφάσιζε για τα πάντα. Ο «Δήμαρχος» ήταν στην πραγματικότητα ο αχυράνθρωπος πίσω από τον οποίο βρισκόταν η πολιτική καθοδήγηση, αλλά στην περίπτωση του Χρήστου, λόγω των ικανοτήτων του, αυτή η τυπική εξουσία γινόταν εκ των πραγμάτων πολλές φορές και ουσιαστική.

Στο Εφηβείον το προαύλιο ήταν περιορισμένο. Ένας στενόμακρος διάδρομος κατά μήκος της πρόσοψης, εκεί όπου συνωστίζονταν οι κρατούμενοι κατά τις ελεύθερες ώρες, ιδιαίτερα το πρωί μετά το άνοιγμα των κελιών. Όλα αυτά, αφού είχε προηγηθεί ο αναγκαίος χρόνος για τη διεκπεραίωση των καθημερινών αναγκών καθαριότητας και του σύντομου πρωινού. Μετά από τόσες ώρες αναγκαστικής ακινησίας μέσα στα κελιά όλοι ένιωθαν την ανάγκη για λίγη κίνηση και περπάτημα. Κάποιοι έκαναν επιτόπια σουηδική γυμναστική αλλά οι περισσότεροι επιδίδονταν στις γρήγορες και βιαστικές βόλτες κατά μήκος της αυλής, που προσφυώς– άγνωστο σε μένα από ποιον — ονομάστηκαν, οι μοβόρικες, και αυτό το όνομα τους έμεινε.

Βαθιά στη μνήμη μου μένει η καθημερινή εικόνα δυο συγκρατουμένων μας τροτσκιστών. Το δίδυμο, ο ψηλός κι ο κοντός, που περπατούσαν με γρήγορο βήμα ασταμάτητα πάνω– κάτω συζητώντας με ένταση και χειρονομίες όλα τα «θεωρητικά προβλήματα της επανάστασης». Η σημαντική ανισότητα στο μπόι και η αναπόφευκτη διαφορά στο διασκελισμό τους, δημιουργούσε μια ενδιαφέρουσα και συγχρόνως ρομαντική εικόνα να βλέπεις τα βιαστικά βήματα του κοντού να προσπαθούν να συγχρονιστούν με τα μεγάλα βήματα του ψηλού. Όμως η καθημερινή επανάληψη είχε, λόγω συνήθειας, πετύχει έναν συγχρονισμό και μια συμπαθητική τελικά εικόνα.

Στην φυλακή κατά τη διάρκεια της επταετίας υπήρχε από μια χρονολογία και μετά μια ακόμη ιδιομορφία. Η διάσπαση του ΚΚΕ δημιούργησε δυο τουλάχιστον κέντρα εξουσίας. Βεβαίως στην περίπτωση των φυλακισμένων της χούντας πλειοψηφούν ρεύμα ήταν αυτό που ακολουθούσε τη γραμμή της ανανεωτικής Αριστεράς, του «γραφείου εσωτερικού». Η δεύτερη ομάδα ήταν αυτοί που ακολουθούσαν την επίσημη ηγεσία του κόμματος, που ήταν λιγότεροι και μέσα στη σκληρή κομματική διαπάλη τους διακρίναμε με το όνομα: Οι δωδεκαδικοί, δηλαδή αυτή που ακολουθούσαν τις αποφάσεις της 12^ης Ολομέλειας. Σήμερα, όλα αυτά ακούγονται λίγο γραφικά αλλά τότε, για τους ενδιαφερόμενους, είχαν τη σημασία τους και αυτή δεν ήταν αμελητέα ή τουλάχιστον έτσι νιώθαμε.

Είναι δίκαιο να ειπωθεί ότι υπήρχαν κι άλλες ολιγομελείς ομάδες κρατουμένων, όπως οι τροτσκιστές και πολλοί που δεν ανήκαν σε καμιά από όλες τις προηγούμενες κατηγορίες. Οι τελευταίοι πλήθαιναν καθώς περνούσε ο χρόνος, φυσικό αποτέλεσμα της απογοήτευσης που αυξανόταν από την αδυναμία των πολιτικών να δώσουν ένα όραμα διεξόδου από το αδιέξοδο. Θα ήταν άδικό και ελλιπές να μην αναφέρω δυο ακόμα ειδικές περιπτώσεις. Καταρχήν τους δυο Γιώργηδες που είχαν φυλακιστεί πριν τη δικτατορία για ποινικά αδικήματα, που είχαν σχέση με τα προβλήματα τιμής και ταλάνιζαν ιδιαίτερα κάποιες περιοχές της επαρχίας. Μέσα στη φυλακή από νωρίς είχαν «περάσει» με τους πολιτικούς κρατούμενους, ευθυγραμμιζόμενοι και με τη μοίρα τους. Το ίδιο συνεχίστηκε και μετά, στη διάρκεια της χούντας.

Μετά ήταν η ομάδα των «κατασκόπων», γύρω στα 7–8 άτομα καταδικασμένοι σε πολύχρονες φυλακίσεις, όμηροι της αγριότητας του καθεστώτος που νίκησε στον εμφύλιο, αλλά και θύματα της άφρονης κι αδιέξοδης πολιτικής της ηγεσίας του ΚΚΕ, που έστελνε, άνευ ουσιαστικού λόγου και αιτίας ‚ανθρώπους κατευθείαν στο στόμα του λύκου. Πέρα από τις αρνητικές επιπτώσεις που τα συμβάντα αυτά είχαν στο γενικό πολιτικό σκηνικό, γιατί διατηρούσαν την ένταση και τον εκφοβισμό, γίνονταν η δικαιολογητική βάση για τη συνέχιση των διωγμών. Αυτή η πολιτική του κόμματος ήταν βούτυρο στο ψωμί των πιο αντιδραστικών κύκλων και αυτοί την εκμεταλλεύθηκαν δεόντως.

Εν είδει παρενθέσεως, πρέπει να καταγράψω την απουσία μελετών, μέσα στον ωκεανό των σελίδων που ήδη έχουν γραφτεί για τα σχετικά θέματα, την ευκολία με την οποία η Ασφάλεια ήταν σχεδόν πάντα ενήμερη για τις αποστολές στελεχών του κόμματος από το Βουκουρέστι, και όποτε της ήταν πολιτικά χρήσιμο έκανε το κατάλληλο χτύπημα. Υπάρχει εδώ ψωμί!

Στα μέσα του 1970 μια ομάδα, κυρίως νέων στην ηλικία, κρατουμένων, μεταφέρθηκε στις φυλακές Κορυδαλλού, εγκαινιάζοντας την πτέρυγα Α. Σ’ ένα μήνα καταργήθηκαν πλήρως οι φυλακές Αβέρωφ κι όλοι οι πολιτικοί κρατούμενοι ήρθαν στον Κορυδαλλό γεμίζοντας τις δυο πτέρυγες Α και Δ. Κάποιοι ακόμα, πολιτικοί κρατούμενοι, κυρίως του κεντρώου δημοκρατικού χώρου, κρατούνταν στις δύο άλλες πτέρυγες Β και Γ, μαζί με τους ποινικούς. Ενδεικτικά αναφέρω τον καθηγητή Γεώργιο Μαγκάκη. Οι κτιριακές συνθήκες, η άνεση των κελιών και η καθαριότητα των χώρων ήταν σε άλλο επίπεδο, ανεβασμένο σε σχέση με τις παλαιές φυλακές Αβέρωφ. Το κάθε κελί ήταν μεγαλύτερο, τα κρεβάτια πιο βολικά. Είχε δική του τουαλέτα, βρύση νερού και το κυριότερο σ’ αυτό έμενε ένας κρατούμενος. Σήμερα, από πληροφορίες που υπάρχουν, σε κάθε κελί υπάρχουν τρεις με τέσσερις κρατούμενοι. Είναι φυσικό ότι με την πάροδο του χρόνου τα καθαρά κελιά της εποχής μας να έχουν υποστεί τις φυσιολογικές φθορές και την υποβάθμιση της διαρκούς χρήσης, οπότε οι συνθήκες κράτησης των σημερινών κρατουμένων είναι εκ των πραγμάτων πολύ υποβαθμισμένες.

Η εναλλαγή των κρατουμένων δεν ήταν τόσο συχνή, όπως είναι στις συνήθεις φυλακές. Οι περισσότεροι ήταν φιλοδωρημένοι με πολύχρονες καταδίκες, κάποιοι υπόδικοι περίμεναν την δική τους τη σειρά και συνεχώς είχαμε νέες αφίξεις. Οι αποφυλακίσεις, με έκτιση της ποινής, ήταν μετρημένες και κάποιοι λίγοι έβγαιναν, μετά από απόφαση του δικαστηρίου, με «ανήκεστο βλάβη».Έτσι στην πλειοψηφία οι ίδιοι άνθρωποι ζούσαν μαζί για πολύ καιρό και μάλιστα αυτοί συναντιόντουσαν αναγκαστικά μέσα στην ίδια μέρα πολλές φορές. Αυτό εκ των πραγμάτων δημιουργούσε κάποιες εντάσεις. Μη νομίσετε κάτι το ιδιαίτερο. Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν μου έμεινε στη μνήμη κανένα σχεδόν σημαντικό τέτοιο περιστατικό που να έχει αξία ειδικής αναφοράς.

Θα υπέθετε κάποιος ότι στη φυλακή υπήρχε δυσκολία να βρεθεί το επιθυμητό βιβλίο που ένας κρατούμενος θα ήθελε να διαβάσει. Αντίθετα, παρά την τυπική δυσκολία να μπει στη φυλακή κάποιο βιβλίο, αφού με βάση τις «κείμενες διατάξεις» έπρεπε να έχει πριν την έγκριση του υπουργείου Δικαιοσύνης και την επικυρωμένη σφραγίδα του, μέσα στη φυλακή υπήρχαν, θα ισχυριζόμουν, χιλιάδες τίτλοι βιβλίων ανάμεσα στους οποίους ήταν σχεδόν όλα τα μαρξιστικά και λενινιστικά βιβλία.

Αυτό είναι ενδεικτικό του πόσο ευάλωτη είναι η εφαρμογή των «κειμένων διατάξεων». Εξαιτίας του γλίσχρου μισθού τους ή — γιατί όχι — και εξαιτίας της αστάθειας του χαρακτήρα τους και της έμφυτης παραδοπιστίας από την οποία χαρακτηρίζονται διαχρονικά οι άνθρωποι, οι φύλακες μπορούσαν να διακινδυνέψουν να μπάσουν στη φυλακή κάθε απαγορευμένο κι επιθυμητό αγαθό με ορατό κίνδυνο να υποστούν τις συνέπειες, αρκεί να πλησιάζονταν από τον κατάλληλο άνθρωπο που του είχαν εμπιστοσύνη και αρκεί αυτός απαραιτήτως να τους υπόσχονταν την αντίστοιχη αμοιβή. Έτσι δεν μου προκαλούν καθόλου εντύπωση οι απορίες που εκφράζουν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μερικές φορές για την ευκολία με την οποία μπαίνουν στη φυλακή ναρκωτικά ή άλλα απαγορευμένα είδη. Όλα, να ξέρετε, έχουν την τιμή τους, ιδιαίτερα στις φυλακές. Η αλήθεια πρέπει να ειπωθεί. Δεν γίνεται ο οποιοσδήποτε άνθρωπος φύλακας άλλων ανθρώπων και οι δικαιολογίες που ακούγονται περί οικονομικών δυσκολιών και της ανάγκης να βρεθεί μια εργασία είναι για μένα επιφανειακές και προπέτασμα καπνού.

Στη διάρκεια της άγριας δικτατορίας μέσα στη φυλακή υπήρχαν «παρανόμως» μικρά ραδιοφωνάκια για την ακρόαση σταθμών του εξωτερικού και μάλιστα αν σε καμιά από τις αιφνιδιαστικές έρευνες κάποιο κατάσχονταν σε λίγες μέρες γινόταν η αντικατάστασή του. Πιο σοβαρό είναι το ερώτημα με ποιο τρόπο η φυλακή διέθετε πλήρη κείμενα όλων των πολυσέλιδων κομματικών αποφάσεων και ολομελειών. Ε! λοιπόν κι εδώ ο δεσμοφύλακας για μια αμοιβή διακινδύνευε τα πάντα.

Έχει σημασία να περιγραφεί ο τρόπος με τον οποίο σχηματίστηκαν οι μικρότερες παρέες ανάμεσα στους πολιτικούς κρατούμενους. Τα κριτήρια ήταν πολλά και ποικίλα. Ηλικιακά, πολιτικών απόψεων, αλλά εν τέλει– κατ’ εμέ– κυρίαρχο στοιχείο παραμένει η συνάφεια των ανθρώπινων χαρακτήρων και ιδιοσυγκρασιών. Αυτό το σημειώνω ιδιαιτέρως γιατί η πολύχρονη εμπειρία της ζωής μου έδειξε ότι ο ανθρώπινος χαρακτήρας και η οικογενειακή αγωγή υπερτερούν όλων των υπολοίπων χαρακτηριστικών του ατόμου.  Βεβαίως υπήρχαν και αντικειμενικοί περιορισμοί και καταναγκασμοί, όπως βίαιοι διαχωρισμοί που επιβάλλονταν  από μεταγωγές σε άλλες φυλακές ή ανακατανομή των κρατουμένων σε διαφορετικά κτίρια.

«Δήμαρχος» στον Κορυδαλλό ήταν ο Βαγγέλης Απολλωνάτος, ένα νέο παιδί από το Περιστέρι. Επίσης επιτυχημένος με βάση τις ικανότητες και την αφοσίωσή  στα καθήκοντα του. Επιπρόσθετο προωθητικό δεδομένο για διευκόλυνσή του ήταν το γεγονός ότι τα προηγούμενα χρόνια ο πατέρας του είχε υπηρετήσει ως δεσμοφύλακας κι αρκετοί φύλακες, ιδιαίτερα ο αρχιφύλακας, ήταν γνωστοί του από τα προδικτατορικά χρόνια. Έτσι ο λόγος του είχε πέραση και η ικανότητά του να λύνει προβλήματα εξαιρετική.

Είναι χαρακτηριστικό το εξής περιστατικό: Το κλείσιμο στα κελιά γινόταν σχετικά νωρίς και μετά έπρεπε μόνος σου να γεμίζεις το χρόνο με διάφορες ασχολίες μέχρι να νιώσεις την ανάγκη να σβήσεις το φως για να κοιμηθείς. Αυτό ήταν στη διακριτική ευκαιρία του κρατούμενου γιατί το κελί διέθετε διακόπτη στο εσωτερικό του κελιού. Η πιο συνηθισμένη απασχόληση ήταν το διάβασμα. Όμως όλα έχουν τα όριά τους. Θέλεις πάντα εναλλακτικές απασχολήσεις. Με τους γνωστούς τρόπους, μέσα στη φυλακή είχαν παράνομα μπει δυο– τρεις τράπουλες και με μερικούς, όπως ο Γιάννης Στρατής, ο Θανάσης Πανουτσόπουλος κι ο Βαγγέλης Απολλωνάτος κάθε τόσο το στρώναμε στην πρέφα. Μια μέρα που δεν είχα ύπνο έπαιζα σχεδόν αμέριμνος πάνω στο κρεβάτι πασιέντζα και μάλιστα, παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες, αυτή η καταραμένη αρνιόταν πεισματικά να βγει. Έστω και μια φορά. Έτσι η προσοχή μου αποσπάστηκε και σε μια στιγμή ο νυχτερινός φύλακας, που συνήθως την άραζε στο ισόγειο– κι ίσως έριχνε κι έναν υπνάκο– άνοιξε απότομα το μικρό μάτι της πόρτας, τον χαφιέ, όπως προσφυώς ονομάστηκε και με είδε με απλωμένη την τράπουλα. Ήταν η κακιά στιγμή, αν σκεφτείς ότι το κελί μου ήταν στο δεύτερο όροφο με το συμβολικό για την εποχή και για μένα αριθμό 114. Κατατρόμαξα! Με αστραπιαίες κινήσεις ξεκλείδωσε το κελί και μάζεψε την τράπουλα.

« Το πρωί να παρουσιαστείς στον αρχιφύλακα!»

Είναι γεγονός ότι ένιωσα πολύ άσχημα και η νύχτα μέχρι το ξημέρωμα μου φάνηκε ατέλειωτη, όχι τόσο για τις πιθανές προσωπικές συνέπειες,  όσο για την αναστάτωση που ίσως θα προκαλέσει το ατυχές συμβάν στην γενικότερη ζωή της ομάδας. Μόλις άνοιξαν τα κελιά το πρωί, έτρεξα στον Βαγγέλη και τον ενημέρωσα για το νυχτερινό επεισόδιο.

« Μην πεις τίποτα πουθενά!», μου είπε

Πήγε στο γραφείο του Αρχιφύλακα. Τι συζητήθηκε μεταξύ τους δεν ξέρω. Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι σε λίγο μου επέστρεψε ατόφια την τράπουλα με την αδελφική συμβουλή

«Άλλη φορά να προσέχεις!»

Όλη η βραδινή αγωνία μου αυτομάτως καταλάγιασε. Ο Βαγγέλης για μια ακόμα φορά είχε καθαρίσει. Οι κανόνες υπάρχουν για να παραβιάζονται.

Στη φυλακή υπήρχαν πολλοί νέοι, κυρίως φοιτητές, μέλη της οργάνωσης του Ρήγα Φεραίου. Η ανάγκη για αθλητισμό και τον απαραίτητο συναγωνισμό ήταν πιεστική. Στη φυλακή είχαμε, με δική μας πρωτοβουλία, γήπεδο τένις. Στον ίδιο χώρο στηνόταν το φιλέ για το βόλεϊ. Εκεί έγινε πρωτάθλημα ποδοσφαίρου 5Χ5, λόγω στενότητας του χώρου με τη συμμετοχή πολλών ομάδων και τον αυτονόητο φανατισμό. Αυτό κράτησε πολλές μέρες και δημιούργησε έντονους υπόγειους ανταγωνισμούς, ένας εκ των οποίων ήταν ανάμεσα στο Βορρά ( Θεσσαλονίκη ) και τον Νότο ( Αθήνα ).

Κατά τη μεταφορά της πρώτης φουρνιάς κρατουμένων στις νέες φυλακές του Κορυδαλλού συνέβη το εξής αξιοσημείωτο: Το πρώτο κύμα που μεταφέρθηκε στον Κορυδαλλό, ήταν όλοι νέοι. Ειπώθηκε να δημιουργηθεί μια ενιαία ομάδα συμβίωσης, να μην περάσουν οι πολιτικοί διαχωρισμοί και στη νέα γενιά. Κι αυτό πράγματι έγινε, μόνο που η προσπάθεια αυτή ήταν θνησιγενής. Όταν έφτασε η δεύτερη φουρνιά κρατουμένων η κοινή ομάδα συμβίωσης διαλύθηκε. Όμως ήταν μια προσπάθεια για ενότητα και σαν τέτοια πρέπει να την καταγράψουμε.

Κάποια στιγμή, για λόγους που δεν θυμάμαι σήμερα– φανταστείτε τις αφορμές των εντάσεων μέσα στη φυλακή πόσο επιφανειακές ήταν– παραιτήθηκα με επιστολή μου από το γραφείο της ομάδας διαβίωσης. Όλον τον υπόλοιπο χρόνο δεν έλαβα μέρος σε διαδικασίες στο εσωτερικό της φυλακής για καθοδηγητικούς ρόλους. Είχε πια φτάσει και για μένα η εποχή της απομυθοποίησης. Η επιστολή παραίτησης μου, μαζί με το τακτικό «δελτίο ειδήσεων» που μοιραζόταν χέρι με χέρι από τον υπεύθυνο σε όλα τα μέλη της ομάδας, ξεχάστηκε σε μια εσωτερική τσέπη ενός συμπαθητικού κι ήρεμου συγκρατουμένου μου από τη Θεσσαλονίκη. Ήταν ο Δημήτρης Καρανίκας. Τα κείμενα αυτά ήταν γραμμένα με το χέρι και με ψιλά γράμματα σε λεπτό χαρτί, έτσι ώστε να μπορούν εύκολα να κρύβονται και να μεταφέρονται. Μετά την ολοκλήρωση της ενημέρωσης καταστρέφονταν για προφανείς «συνωμοτικούς λόγους». Όμως ένα αντίγραφο της επιστολής μου, όπως ήδη ανάφερα ξεχάστηκε σε μια τσέπη του παντελονιού του.

Κάποια μέρα ο φίλος και συγκρατούμενος Δημήτρης, πήγε με προσωρινή μεταγωγή στη Θεσσαλονίκη για μια δική του δικαστική εκκρεμότητα. Στους τυπικούς σωματικούς ελέγχους που γίνονται κατά τις μεταγωγές από φυλακή σε φυλακή βρέθηκε η επιστολή κι έπεσε στα χέρια της Ασφάλειας. Γι αυτούς ήταν λαβράκι κι ακολούθησε το γραφειοκρατικό δρόμο της ενημέρωσης των κεντρικών υπηρεσιών στην Αθήνα. Όταν επέστρεψε ο καλός φίλος από τη Θεσσαλονίκη, γεμάτος ενοχές, ανησυχία και φόβο για τις συνέπειες, με ενημέρωσε αμέσως για να είμαι προετοιμασμένος σε ενδεχόμενες εξελίξεις.

Πέρασαν κάμποσες μέρες χωρίς τίποτα να συμβεί κι η πρώτη εντύπωση του επεισοδίου αμβλύνθηκε μέσα μου. Υπέθεσα ότι το γεγονός δεν αξιολογήθηκε και μπήκε στο αρχείο. Λάθος συμπέρασμα. Το περιεχόμενο και το ύφος της επιστολής μου ήταν τόσο καταγγελτικό, που από την ΚΥΠ θεωρήθηκε ως ευκαιρία να εκμεταλλευθεί το χάσμα που διαφαινόταν και ίσως να βρει ευκαιρία ευρύτερης ενημέρωσης για τα υπογείως συμβαίνοντα στο εσωτερικό της φυλακής.

Ένα πρωινό ενημερώθηκα από τον αρχιφύλακα ότι με θέλει ο διευθυντής της φυλακής. Δεν ήταν κάτι σύνηθες. Κατάλαβα ότι  θα έχω μπλεξίματα. Πράγματι, όταν μπήκα στο γραφείο του διευθυντή, αυτός δεν βρισκόταν εκεί. Αντίθετα, ήταν στρογγυλοκαθισμένα δυο άτομα κουστουμαρισμένα, με το αναγκαίο ύφος της σιγουριάς. Μύριζαν από μακριά ότι ήταν αστυνομικοί. Μετά από το τυπικό αρχικό χαιρετισμό, χωρίς καμία εισαγωγή, μου βάζουν μπροστά μου μια φωτοτυπία της επιστολής μου. Ο ένας απ’ αυτούς με συγκαταβατικό τρόπο μου λέει

« Τι λες γι αυτό Λευτέρη; Εξήγησε μας τους λόγους που παραιτήθηκες από το γραφείο της φυλακής»

Εγώ έκανα τον χαζό

«Δεν καταλαβαίνω τι μου λέτε!»

«Μα αυτή δεν είναι δική σου επιστολή;»

Μετά την κάθετη άρνησή μου να παραδεχθώ το ο,τιδήποτε, κατάλαβαν ότι δεν υπάρχει πρόσφορο έδαφος για εκμετάλλευση. Η συζήτηση απέβη άκαρπη και αποχώρησαν χωρίς να επαληθευτούν οι ελπίδες τους ότι θα εκμεταλλευθούν το ρήγμα που έβλεπαν από το περιεχόμενο της επιστολής μου. Αυτή είχε γραφεί αποκλειστικά μόνο για εσωτερική μας χρήση.

Μετά την απομάκρυνσή μου από τις κομματικές ασχολίες έπρεπε να βρω νέους τρόπους να γεμίζω τον άπειρο ελεύθερο χρόνο, ειδικά όταν βρισκόμασταν αρκετές ώρες της ημέρας κλειδωμένοι και μόνοι στα κελιά μας. Εγώ το έριξα στο διάβασμα, αλλά όπως είναι η κακιά μου συνήθεια σ’ όλα είμαι ή τουλάχιστον ήμουν υπερβολικός. Επί μήνες διάβαζα 10 με 12 ώρες ημερησίως. Τα πάντα. Κοινωνικές μελέτες, οικονομικές θεωρίες, ιστορικά βιβλία, μυθιστορήματα κι ό,τι άλλο μπορείς να φανταστείς. Τότε διάβασα ολόκληρη την πολύτομη ιστορία του Γιάννη Κορδάτου. Επίτευγμα! Αν δεν συμφωνείτε, ας κάνει όποιος νομίζει, μια απόπειρα σήμερα να το επαναλάβει.

Αυτή η πολύμηνη υπερβολή μου, συνδυασμένη με την πολύχρονη πίεση εξαιτίας της απομόνωσης, είχε τις συνέπειές της. Έπαθα υπερκόπωση και μην ξέροντας την αιτία, συνέχισα ζώντας μια φρικτή και δύσκολη περίοδο. Ζαλάδες, πονοκέφαλοι, αδυναμία να συγκεντρώνω το βλέμμα μου σ’ ένα οποιοδήποτε κείμενο, πήγα στο άλλο άκρο. Για μήνες δε διάβασα τίποτα. Με τον καιρό, δίνοντας προσωπική μάχη, «ξεπέρασα» το πρόβλημα. Σ’ αυτό με βοήθησαν κοντινοί καλοί φίλοι.

Με την ευκαιρία αυτή ας θυμίσω τα ονόματα της στενής παρέας, που, εκτός από την σχετική κοινότητα απόψεων στα κρίσιμα θέματα, επιπλέον σύνδεσμος ήταν και η κοινή σίτιση. Η παρέα απαρτιζόταν τελικώς από τους εξής. Λέω τελικώς γιατί στη διάρκεια των χρόνων υπήρξαν μικρές αλλαγές.

Πρώτα θα αναφέρω τον πρόωρα χαμένο από τη ζωή Νίκο Γιανναδάκη, που μετά τη μεταπολίτευση, πρόλαβε και άφησε δημιουργικό και πολύτιμο έργο, ως έφορος της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης, στο Ηράκλειο της Κρήτης. Ένας άνθρωπος φτιαγμένος για τα μεγάλα και τα όμορφα, με προσεκτική οικογενειακή ανατροφή, ευαίσθητος δέκτης των νέων μηνυμάτων, με ιδιαίτερα ανεπτυγμένη αγάπη για την πατρίδα και το λαό της, θιασώτης των αγώνων για τις ελευθερίες και τα δικαιώματά του, δεν μπορούσε να μείνει ασυγκίνητος στον επαίσχυντο βιασμό των στοιχειωδών ελευθεριών από τους επίορκους συνταγματάρχες. Έτσι βρέθηκε κλεισμένος στην φυλακή με πολύχρονη κι άδικη ποινή από το έκτακτο στρατοδικείο.

Συνδέθηκα μαζί του με μια στενή φιλία κι αλληλοεκτίμηση και θεωρώ τον εαυτό μου τυχερό που έζησα, όσο έζησα, μαζί του. Ο δρεπανοφόρος Χάρος με τη μορφή του καρκίνου τον πήρε τόσο άδικα και πρόωρα από τη ζωή. Είναι χαρακτηριστικός ο στωικός τρόπος που αντιμετώπισε την αρρώστια, χωρίς καθόλου να σταματήσει τη δημιουργική προετοιμασία της τελευταίας έκθεσης που οργάνωνε στο Ηράκλειο, αναδεικνύοντας αυτήν την επαρχιακή πόλη πρωτοπόρα στο χώρο των πολιτιστικών εκδηλώσεων και της τέχνης.

Με τον Νίκο το 1971 γράψαμε ένα κοινό κείμενο με πολιτικές απόψεις που μοιράστηκε και διαβάστηκε απ’ όλη την ομάδα με ποικίλες αντιδράσεις από τους συγκρατουμένους της ομάδας της Ανανεωτικής Αριστεράς. Περιλαμβάνει κριτικές απόψεις και για την εποχή που γράφτηκαν ήταν– ή έτσι θεωρούσαμε– αρκετά προχωρημένες. Σήμερα, 40 χρόνια μετά, τα δεδομένα για τον Νίκο και για μένα άλλαξαν σημαντικά. Όπως και για τους περισσότερους. Πάντα όμως έχει τη σημασία του σαν ιστορικό ντοκουμέντο και το φύλαξα λόγω της συλλεκτικής τάσης που από παλιά με διακατέχει. Μόνο για ιστορικούς λόγους το προσαρτώ, ως παράρτημα, στο τέλος αυτής της εργασίας.

Δεύτερος ήταν ο γλυκός, με το χαμόγελο στα χείλη και την καλή καρδιά, Σωτήρης Αναστασιάδης. Ήταν τόσο καλή η καρδιά του που σύντομα τον πρόδωσε. Έφυγε νωρίς απ’ τη ζωή και μας λείπει τόσο. Ο Σωτήρης ήταν από τους ανθρώπους που πάντα ζήλευα, με την καλή έννοια του όρου, για τον τρόπο που αντιμετώπιζε τα προβλήματα της ζωής. Ο Σωτήρης ήταν η προσωποποίηση της αισιοδοξίας, της ανοχής στα ελαττώματα των φίλων του, της μόνιμης ετοιμότητάς του να βοηθήσει τους πάντες και τα πάντα. Δε θα ξεχάσω τη στάση του απέναντι στις αναποδιές της ζωής. Θα πω το κοινότοπο ότι γι αυτόν το ποτήρι ήταν πάντα μισογεμάτο. Αν στα δέκα πράγματα που του συνέβαιναν τα εννέα ήταν μαύρα και το ένα κάπως φωτεινό, αυτός αρπαζόταν απ’ το τελευταίο. Ο δικός μου χαρακτήρας είναι το ακριβώς αντίθετο. Αν στα δέκα πράγματα που μ’ απασχολούν τα εννέα βαίνουν καλώς και το ένα εμφανίζει δυσκολίες, εγώ χώνομαι μέχρι το λαιμό στην απαισιοδοξία. Η γυναίκα μου, που με γνωρίζει πια σαν κάλπικη δεκάρα, λέει:

« Εσύ, παιδί μου, αν δεν έχεις πραγματικό λόγο να έχεις άγχος, θα εφεύρεις κάποιον»

Κι ο Σωτήρης άφησε πίσω του έργο. Πέρα από τα ευαίσθητα ντοκιμαντέρ που γύρισε ως σκηνοθέτης και τα οποία μεταδόθηκαν απ’ την τηλεόραση, πιστεύω ότι το κύριο κατάλοιπο είναι το σπίτι που έχτισε σχεδόν με προσωπική εργασία πάνω σ’ έναν αφιλόξενο λόφο έξω απ’ τη Βλαχιά, στο ανατολικό μέρος της Εύβοιας. Σ’ αυτό το σπίτι έγιναν όμορφα γλέντια της μεγάλης και διευρυμένης παρέας του. Ο Σωτήρης είχε το ταλέντο να πλησιάζει τους ανθρώπους και να κερδίζει την εμπιστοσύνη τους. Ήταν από τη σπάνια και σχεδόν εκλιπούσα κατηγορία των ανθρώπων που αλτρουιστικά ξέρουν να δίνουν χωρίς να απαιτούν ποτέ ανταμοιβή αυτής της προσφοράς.

Ο πολιτικός του προβληματισμός είχε μια προσωπική εσωτερική ιδιαιτερότητα. Για να εισχωρήσεις στην λογική του χρειαζόταν μια προσεκτική προσέγγιση. Πάντοτε οι σκέψεις του είχαν αφετηρία και τέρμα το ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την πορεία του τόπου μας και του λαού, απέπνεαν την αγάπη στον άνθρωπο, την άδολη διάθεση προσφοράς χωρίς κανένα στοιχείο προσωπικής φιλοδοξίας και απαίτηση της οποιασδήποτε ανταμοιβής.

Κάποιο βράδυ, ένα από τα πολλά που συγκεντρωνόμασταν στο σπίτι του Άρη Αλεξάκη, για συζήτηση, αναμνήσεις και φαγητό, έφερε τα ευαίσθητα ποιήματα που κατά καιρούς είχε γράψει και μας τα διάβασε σε ιδιωτική πρώτη ανάγνωση. Πού να βρίσκονται άραγε τώρα;

Τρίτος ήταν ο ήρεμος κι αθόρυβος Νίκος Αρμάος, σημαντικός σήμερα σκηνοθέτης του θεάτρου με πρωτοποριακά κι επιτυχημένα ανεβάσματα έργων. Άνθρωπος χαμηλών, σε πρώτη εντύπωση, τόνων, αλλά στην πράξη ουσιαστικός και καίριος. Τα χέρια του έπιαναν σ’ όλες τις αναγκαίες χειρωνακτικές εργασίες και το χαρακτηριστικό αυτό, νομίζω ότι του φάνηκε χρήσιμο και στη σκηνοθετική του καριέρα. Άλλωστε όλη η οικογένειά του, όπως ο ίδιος, απαρτιζόταν από καλλιτέχνες που παρήγαγαν και χειροτεχνικά καλλιτεχνήματα.

Για όσο διάστημα ήταν στη φυλακή, μέλος της παρέας ήταν κι ο Γιάννης Σταματάκης, μάστορας επιπλοποιός, ειδικευμένος στα σκαλιστά έπιπλα, ικανός κι εύστροφος άνθρωπος, ετοιμόλογος και καίριος, μπορούσε να λύνει κάθε πρακτικό πρόβλημα που παρουσιαζόταν.

Μέλος μόνιμο της στενής αυτής παρέας ήταν ο Γιάννης Καούνης, πετυχημένος σήμερα δικηγόρος της Αθήνας. Δυο είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του ανθρώπου, που επιθυμώ εδώ να σημειώσω, αλλά όχι και τα μόνα: Πρώτον το απύθμενο απόθεμα υπομονής, εγκαρτέρησης απέναντι στις δυσκολίες που έτυχαν στη ζωή του. Και του ήρθαν αρκετές τέτοιες. Όλες προσπάθησε, και μάλλον το κατόρθωσε, με πείσμα να τις ξεπεράσει.

Δεύτερο χαρακτηριστικό του είναι η ευρύτητα των ενδιαφερόντων του σε ποικίλους τομείς της πολιτικής, της ιστορίας και του πολιτισμού. Χαλκέντερος, αεικίνητος, ενημερωμένος επί ευρέως φάσματος θεμάτων, διαβασμένος και ψαγμένος όσο λίγοι, είναι ο μόνος από την παρέα που δεν σταμάτησε καθόλου την οργανωτική του σχέση με το κόμμα της Ανανεωτικής Αριστεράς. Πάντα βέβαια με κριτική στάση απέναντι στις θέσεις του, αλλά και πάντα βοηθώντας με προσωπική προσφορά στις αναγκαίες εργασίες, που ένας κομματικός μηχανισμός χρειάζεται και απαιτεί από τα μέλη του. Ανιδιοτελής, από τη θέση της βάσης, με μια ευθύτητα και ειλικρίνεια, που για κάποιους κακοπροαίρετους κι «έξυπνους» που κυκλοφορούν γύρω μας μπορούσε να θεωρηθεί ακόμα και ως ελάττωμα.

Εξέχον και μόνιμο μέλος αυτής της ομάδας ήταν ο Λακεδαιμόνιος Άρης Αλεξάκης. Άνθρωπος με καθαρές αρχές, αυστηρός καταρχήν με τον εαυτό του, αλλά έχοντας –δυστυχώς –και τις ίδιες απαιτήσεις απ’ όλους τους άλλους. Θέση σωστή εκ πρώτης όψεως, μη ρεαλιστική όμως εκ των πραγμάτων, αφού οι περισσότεροι  άνθρωποι  έχουν ελαττώματα κι αδυναμίες και θέλουν λογικά περιθώρια ανεκτικότητας και κατανόησης. Κάποιες φορές, άνθρωπέ μου, θέλεις λίγο ν’ αφεθείς, χωρίς κανόνες κι έγνοιες, ιδιαίτερα για εκείνον που διαβιεί έναν Γολγοθά. Σπούδαζε μεταλλειολόγος στο ΕΜΠ και στα χρόνια του εγκλεισμού η κυρίαρχη σκέψη κι αγωνία του ήταν να προλάβει να ολοκληρώσει τις σπουδές του που η δικτατορία τις σταμάτησε βίαια σε ενδιάμεση φάση. Είχε κι άλλα ιδιαίτερα δικά του χαρακτηριστικά.

Πρώτον, η τάξη, η καθαριότητα και το καθήκον, όπως βέβαια αυτός το εννοούσε. Εκεί, στις συνθήκες της φυλακής, το κελί του έλαμπε από καθαριότητα μακράν σε περιποίηση, τάξη και ποιότητα πραγμάτων απ’ όλα τ’ άλλα. Άνθρωπος έξυπνος, με διεισδυτική και κριτική σκέψη και παρατηρητικότητα, είχε την ικανότητα, ρωτώντας τον καθένα διακριτικά και χωρίς να τον φέρνει σε αμηχανία, να εκμαιεύει κάθε πληροφορία, που ήθελε. Ψύχραιμος, δεν άφησε τον εαυτό του να γίνει σε καμιά περίπτωση υπόδουλος οποιουδήποτε φανατισμού, αλλά και ιδεολογικού ρεύματος. Κράτησε με συνέπεια την ανεξαρτησία του από την αρχή ως το τέλος.

Τελευταίος και καταϊδρωμένος η αφεντομουτσουνάρα μου. Χωρίς αξιοσημείωτα ειδικά χαρακτηριστικά. Απλώς, υπομονετικός με προσαρμοστική ικανότητα στο εκάστοτε περιβάλλον. Τάχα ψύχραιμος, αλλά στην πραγματικότητα, εντός του, έρμαιο εντυπώσεων, αμφιβολιών και φόβων για το μέλλον. Συναισθηματικός περισσότερο απ’ ό,τι πρέπει και χρειάζεται, πράγμα βεβαίως που καταντάει αδυναμία και ελάττωμα.

Τρώγαμε όλοι μαζί μεσημέρι-βράδυ με τη συμφωνία ανά εβδομάδα να εναλλάσσουμε με διαδοχική σειρά το κελί που θα γινόταν το γεύμα, έτσι ώστε κάποια αναγκαία συμπράγκαλα να μη μεταφέρονται από κελί σε κελί κάθε μέρα. Ήταν ωραία και βολική τακτοποίηση, εκτός από μια μικρή λεπτομέρεια. Όταν ερχόταν η εβδομάδα που σειρά είχε ο Άρης έπρεπε να προσέχουμε όλως ιδιαιτέρως μη λερώσουμε στο κελί του τίποτα. Δεν φοβόμασταν τις φωνές και τις διαμαρτυρίες. Ο Άρης ήταν φειδωλός στις θορυβώδεις αντιδράσεις. Εκείνο που δεν άντεχες ήταν το σιωπηλό αποδοκιμαστικό βλέμμα που σου έριχνε. Αυτό το βλέμμα μπορείς να το συγκρίνεις μόνο με ριπή πολυβόλου σε πραγματικά πυρά.

Τέλος πάντων, μη γίνει καμιά παρεξήγηση. Αυτές οι ώρες της συνύπαρξης φίλων, ξεχωριστά από τους υπόλοιπους, ήταν ευκαιρία για ελεύθερη συζήτηση και κουτσομπολιό για όλα, όσα υπέπιπταν στην αντίληψη μας. Και στις συνθήκες της απομόνωσης το κουτσομπολιό ήταν μια διέξοδος. Χωρίς όμως κακίες και αστήρικτες διαδόσεις. Μου μένουν πολύ όμορφες κι ευχάριστες αναμνήσεις απ’ αυτές τις στιγμές.

Το φαγητό ήταν άφθονο γιατί πέρα από το καθημερινό συσσίτιο της φυλακής υπήρχαν καλούδια που έφερναν απ’ έξω οι συγγενείς μας. Πολύς κόσμος, με πραγματική διάθεση προσφοράς έστελνε καλά μαγειρεμένο φαγητό μέσω συγγενών. Ανάμεσα σε διάφορους αναφέρω ενδεικτικά: Τη γλυκιά και αεικίνητη, πανταχού παρούσα,  Αμαλία Φλέμιγκ και την εξαίσια τραγωδό μας, την αθόρυβη αλλά ουσιαστική,  Άννα Συνοδινού. Στη φυλακή χόρτασε τ’ άντερό μου μετά τα στερημένα λίγο ή πολύ προηγούμενα χρόνια.

Το κυνηγητό του στρατιωτικού καθεστώτος δεν σταμάτησε στις πολύχρονες φυλακίσεις. Συνεχίστηκε με επιμονή με όλες τις παράπλευρες συνέπειες. Μία απ’ αυτές ήταν η πεισματική επιμονή της Ασφάλειας να διαγραφούμε από τα Πανεπιστήμια και τα Πολυτεχνεία. Πολλοί από τους έγκλειστους  ήταν νέοι φοιτητές που η σύλληψή τους είχε διακόψει τις σπουδές τους στη μέση και η φυλάκιση δεν τους επέτρεπε να συνεχίσουν. Όχι! Σύμφωνα με το αυταρχικό καθεστώς έπρεπε να εξωπεταχθούν από τον ακαδημαϊκό χώρο δια παντός.

Αίτημα– απαίτηση της Αστυνομίας προς τις αντίστοιχες Πρυτανείες ζητούσε την οριστική απομάκρυνσή μας από τους καταλόγους των φοιτητών της σχολής. Μέτρο σκληρό κι απάνθρωπο! Προσωπικά διαγράφτηκα από το Πανεπιστήμιο τουλάχιστον δυο φορές. Η πρώτη ακυρώθηκε μετά από ένσταση που υπέβαλε ο τότε δικηγόρος μου, ο πρόωρα χαμένος Τάκης Παππάς, φίλος καλός των φοιτητικών μας χρόνων. Η ένσταση εδραζόταν στο ατράνταχτο επιχείρημα ότι η διαγραφή έγινε χωρίς να δοθεί στον εγκαλούμενο το δικαίωμα της απολογίας. Στην επόμενη συνεδρίαση της Πρυτανείας η διαγραφή ακυρώθηκε. Η Ασφάλεια όμως δεν έμεινε με σταυρωμένα χέρια. Επέμεινε και σε λίγο χρόνο έκανε νέα αναφορά, οπότε κινήθηκε εξαρχής η διαδικασία της διαγραφής. Η έγγραφη απολογία που υπέβαλα στην Πρυτανεία ήταν ένα καταγγελτικό κείμενο, που σαν βάση του είχε την απολογία που είχε γράψει για τον εαυτό του ο αθόρυβος και σεμνός Στέργιος Αγγελίδης, συγκρατούμενος στη φυλακή, που αντιμετώπιζε ανάλογες καταστάσεις με την Πρυτανεία του Πολυτεχνείου.

Την ημέρα της συνεδρίασης της Συγκλήτου η Ασφάλεια φρόντισε με τη γνωστή κλούβα να μεταφερθούμε στο κεντρικό κτίριο της Πανεπιστημίου. Μαζί μου ήταν ο κολλητός μου όλα αυτά τα χρόνια, κουμπάρος κι αδελφός, Νίκος Κιάος, φοιτητής  της ίδιας σχολής με μένα, υποψήφιος κι αυτός για διαγραφή. Ευτυχώς αργότερα σταδιοδρόμησε ως δημοσιογράφος και γλίτωσε από τη Φυσική. Δεμένους με χειροπέδες μας έμπασαν στην αίθουσα τελετών όπου μας φύλαγαν αστυνομικοί. Χειρότερα από τους πιο επικίνδυνους δολοφόνους.

Πρύτανης εκείνη τη χρονιά ήταν ο καθηγητής της σχολής μας Καίσαρας Αλεξόπουλος, τα βιβλία του οποίου αυτή την περίοδο διάβαζα στη φυλακή, έμπλεος αισιοδοξίας ότι θα δώσω σύντομα στο πτυχίο το βασικό μάθημα της Γενικής Φυσικής. Με τον καθηγητή αυτόν είχα στο παρελθόν μια ακόμα προσωπική συνάντηση, όταν παρουσιάστηκα ενώπιόν του, ως εκπρόσωπος του έτους, με αίτημα τη… μετάθεση για αργότερα της ημέρας κάποιας γραπτής δοκιμασίας. Νεαρός τότε, φανατικός, επαρχιώτης, άκριτος κι αδαής είδα πάνω στο γραφείο του μια φωτογραφία: Ο καθηγητής με πλήρη εξάρτυση του σκι, χαμογελαστός, σε μια ελβετική πίστα πάνω στις Άλπεις. Μες την αφέλειά μου έβγαλα αμέσως το συμπέρασμα

«Ε! Τι περιμένεις; Τυπικός εκπρόσωπος της κυρίαρχης τάξης!»

Η ζωή μού έδειξε στην πορεία πόσο βιαστικός και αφελής ήμουν. Ο Καίσαρ Αλεξόπουλος ήταν πάντα ένας τζέντλεμαν, αλλά εγώ δεν γνώριζα ακόμα την ιδιότητα  αυτή. Στο πεζό μου αίτημα για αναβολή μου απάντησε μ’ έναν υποτιμητικό τόνο

«Αφού δεν ντρέπεστε, το αίτημα σας γίνεται δεκτό!»

Έφυγα σαν βρεγμένη γάτα αλλά στους συμφοιτητές μου εμφανίστηκα ως νικητής και  τροπαιοφόρος αφού πέτυχα το στόχο.

Σήμερα ήταν η δεύτερη φορά που συναντιόνταν οι δρόμοι μας. Μπήκε με ορμή μέσα στην αίθουσα τελετών και μόλις είδε το θέαμα έβαλε τις φωνές

« Είναι απαράδεκτο! Μέσα στον ιερό αυτό χώρο με χειροπέδες! Απαράδεκτο! Να ελευθερωθούν αμέσως και να γυρίσουν πίσω»

Τυπικός, ψυχρός χωρίς ν’ αφήνει περιθώρια για πλησίασμα και παρεξηγήσεις είπε στον δικηγόρο μου

« Εμείς θα τους διαγράψουμε. Δεν γίνεται αλλιώς. Εσείς θα υποβάλετε ένσταση την άλλη μέρα»

Έτσι κι έγινε. Με τέτοιες νομικές διαδικασίες και διατυπώσεις η διαγραφή τυπικώς δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Ο «δεξιός» και «συντηρητικός» καθηγητής στάθηκε στο ύψος του, σε αντίθεση με πολλούς άλλους που τα προηγούμενα χρόνια πουλούσαν προοδευτική εικόνα, αλλά την κρίσιμη στιγμή δεν στάθηκαν άξιοι των προσδοκιών του λαού και των φοιτητών τους.

Στα χρόνια του εγκλεισμού υπήρχε άφθονος χρόνος για διάβασμα. Για όσους είχαν βεβαίως τέτοια θέληση. Έτσι έκανα εντατικά μαθήματα για τις υποχρεώσεις που είχα στο πτυχίο. Δάσκαλός μου στα Μαθηματικά ήταν ο Γιάννης Στρατής. Όταν έδωσα εξετάσεις στις Διαφορικές Εξισώσεις μετά τη μεταπολίτευση στον καθηγητή της έδρας Γεωργίου, πήρα το άριστα δέκα. Βέβαια ήταν φιλικά προσκείμενος, αλλά συγχρόνως με μένα έδιναν το μάθημα άλλες δυο ανάλογες περιπτώσεις που βαθμολογήθηκαν με 6 και 7 αντίστοιχα. Όμως να μην δημιουργήσω λαθεμένες εντυπώσεις για τα μαθήματα και τις ευρέως διαδεδομένες απόψεις ότι μέσα στη φυλακή λειτούργησαν τα «πέτρινα πανεπιστήμια». Μακάρι να ήταν αλήθεια! Μόνο ατομικές πρωτοβουλίες και η προσωπική προδιάθεση έδωσαν κάποιους καρπούς.

Στη φυλακή Κορυδαλλού από μια στιγμή και πέρα μας έφεραν μια κοινόχρηστη τηλεόραση. Αυτή λειτουργούσε για λίγες ώρες προς το δειλινό μέχρι να μας κλείσουν στα κελιά. Μην ξεχνάμε ότι τότε υπήρχαν τα δυο ελεγχόμενα κρατικά κανάλια, η ΕΡΤ και η στρατιωτική ΥΕΝΕΔ. Τις ώρες που η τηλεόραση ήταν ανοιχτή προλαβαίναμε κάποιες παιδικές εκπομπές, τα πρώτα ελληνικά σίριαλ, μερικές αμερικάνικες σαπουνόπερες και τα δελτία ειδήσεων. Το φιλοθεάμον κοινό ζωντάνευε με τις αναμεταδόσεις αθλητικών εκδηλώσεων. Η τηλεόραση στηνόταν στο ισόγειο της πτέρυγας Α και μπροστά της αρκετές καρέκλες.

Θυμάμαι την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνων του 1972. Φανατικός του στίβου, με τετράδια που κατέγραφα τα διάφορα ρεκόρ, εκείνες τις μέρες κόλλησα σε κοντινούς τοίχους στο διάδρομο του ισογείου καταλόγους με τα πανελλήνια, τα βαλκανικά τα ευρωπαϊκά και τα παγκόσμια ρεκόρ. Έτσι υπήρχε η αναγκαία ατμόσφαιρα για να προσελκύσει το ενδιαφέρον για το μοναδικό πράγματι γεγονός.

Κάποια στιγμή, προς το τέλος του 1972, επέτρεψαν την είσοδο στη φυλακή ενός καινούριου πικάπ και σε λίγο άρχισαν να έρχονται δίσκοι από τους δικούς μας. Σ’ ένα άδειο κελί ορόφου μπήκε το τραπέζι κι οι διαθέσιμες καρέκλες. Το κελί έγινε ο χώρος όπου ακούγαμε τη μουσική. Ένας τακτικός θαμώνας κι ακροατής της μουσικής ήταν ο γλυκός και γνωστός ηθοποιός Γιώργος Κοτανίδης. Τότε πρωτακούσαμε τον «Μεγάλο Ερωτικό», του Μάνου Χατζηδάκη και τον «Άγιο Φεβρουάριο» του Δήμου Μούτση.

Στις φυλακές Κορυδαλλού οι κρατούμενοι της ομάδας συμβίωσης που ανήκαν στο «γραφείο εσωτερικού» ή με τη σημερινή σηματοδότηση στην Ανανεωτική Αριστερά, κατά τακτά διαστήματα εξέδιδαν ένα πολιτικό περιοδικό με τον τίτλο: «Τα τετράδια της Φυλακής». Πολυσέλιδο, χειρόγραφο έβγαινε  σε δυο-τρία αντίτυπα. Γραφείς στο πρωτότυπο ήταν διάφοροι. Θέλω να αναφέρω ιδιαίτερα τον Θόδωρο Καλατζή, ένα νέο και συμπαθητικό παιδί απ’ το Περιστέρι, μάστορας κι αυτός στα σκαλιστά έπιπλα και καρέκλες. Τον αναφέρω ιδιαιτέρως γιατί τα γράμματά του ήταν σαν τυπογραφικό κείμενο.

Υπήρξαν δυο περίοδοι της έκδοσης. Στην πρώτη εργάστηκαν κι αρθρογράφησαν πολλοί, αλλά την επιλογή των κειμένων, την επιμέλεια της έκδοσης και τη λύση των πρακτικών θεμάτων, απ’ ότι θυμάμαι, για ένα διάστημα την είχε ο αργότερα οικονομικός συντάκτης Κυριάκος Λειβαδίτης. Ήταν περιοδικό ποικίλης ύλης με πολιτικό κυρίως προσανατολισμό, με επίκαιρα πολιτικά άρθρα, με άρθρα φιλοσοφικού περιεχομένου, με οικονομικές μελέτες και τον απαραίτητο μαρξισμό. Έγραψα κι εγώ ένα εκτενές κείμενο με τον τίτλο: «Από τον άβακα στο σύγχρονο ηλεκτρονικό υπολογιστή»

Στη δεύτερη περίοδο έτυχε να είμαι εγώ επιμελητής της έκδοσης. Το σχήμα του περιοδικού έγινε μικρότερο, θα έλεγα 8^ον ενώ προηγουμένως ήταν 4^ον. Άλλαξε κι ο αρχικός προσανατολισμός. Πήρε ένα χρώμα φιλολογικού περιοδικού με σχετικά άρθρα, δημοσίευση ποιημάτων γραμμένων από κρατούμενους. Κριτική των ταινιών που προβάλλονταν μια φορά την εβδομάδα στον πρόχειρο κινηματόγραφο που στηνόταν σ’ ένα διάδρομο της Φυλακής απ’ όπου πήρε και τ’ όνομά του: «Σινέ Διάδρομος». Οι ταινίες προσφέρονταν απ’ το Στρατό, κυρίως ελληνικές, αλλά και μερικές ξένες. Θυμάμαι μια ταινία του σκηνοθέτη Φριτς Λαγκ με πρωταγωνίστρια την Μέριλιν Μονρόε, η κριτική της οποίας είναι καταγραμμένη σε κάποιο τεύχος του περιοδικού. Ένοχος της αφελούς αυτής κριτικής είμαι εγώ.

Στη δεύτερη αυτή περίοδο της έκδοσης υλοποιήθηκε και η ιδέα του αφιερώματος στο μεγάλο μας ποιητή Γιώργο Σεφέρη. Είχε προηγηθεί ένα φιλολογικό απόγευμα για τον ποιητή με μια εισήγηση για το έργο του, ανάγνωση επιλεγμένων ποιημάτων και τραγούδια μελοποιημένα από τον Μίκη Θεοδωράκη και με πυκνό ακροατήριο. Εδώ πρέπει να τονίσω την ιδιαίτερη συμβολή στην ιδέα για το αφιέρωμα του Νίκου Γιανναδάκη αλλά και άλλων, όπως του Γιάννη Καούνη και του Λάκη Προγκίδη. Η ιδέα ήταν να γράψουν όποιοι θέλουν δυο λόγια για τον ποιητή και η ανταπόκριση ήταν αρκετά ελπιδοφόρα. Το τεύχος αυτό στάλθηκε, ως προσφορά, στον ποιητή κι αργότερα ανατυπώθηκε και μοιράστηκε σε μια κυριακάτική έκδοση της «Αυγής».

Στην ατμόσφαιρα του εγκλεισμού πολλοί από τους κρατούμενους έκαναν απόπειρες ποιητικής δημιουργίας. Προσωπικά γνωρίζω δέκα τουλάχιστον περιπτώσεις, αλλά μάλλον είναι πολλοί περισσότεροι.. Όμορφα κομμάτια έχω διαβάσει σε ποιήματα του δικηγόρου Γιάννη Καούνη, του γιατρού Νίκου Μανιού, του πρόωρα χαμένου, αλλά τόσο ευαίσθητου Βαγγέλη Αλεπίδη, που μάλιστα πρόλαβε  και εξέδωσε μια συλλογή από πονήματα των ημερών της φυλακής, ο συμπατριώτης μου Δημήτρης Μαστροδήμος που επίσης ήδη δημοσίευσε ενδιαφέροντα κομμάτια, ο πολυγράφος και χαλκέντερος Περικλής Ροδάκης, ο Μυτιληνιός Λευτέρης Κανέλλης, ο Σωτήρης Αναστασιάδης κι άλλοι που δεν έχουν ακόμα τολμήσει να τα παρουσιάσουν. Κάποια στιγμή είχα κάνει την πρόταση να γίνει μια ομαδική έκδοση με ποιήματα που γράφτηκαν στη φυλακή, αλλά η ιδέα δεν προχώρησε. Κακώς. Να ομολογήσω κι εγώ κάτι: Έχω κι εγώ μερικά.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το συμβάν στην επέτειο της εισβολής των σοβιετικών στρατευμάτων στην Τσεχοσλοβακία, ίσως το 1972. Η στενή παρέα αποφάσισε να θυμηθούμε τη θλιβερή αυτή επέτειο. Έτσι ο καθένας από μας ετοίμασε κάτι που να θυμίζει αυτόν τον εκβιασμό και «στολίσαμε» δεόντως το κελί, ίσως του Γιάννη Σταματάκη. Προσωπικά έκανα πατικούρα ένα ομοίωμα τανκ που βρήκα σ’ ένα βιβλίο και σε επάλληλες ελλείψεις γύρω από αυτό έγραψα αποδοκιμαστικά έως χοντρά ειρωνικά σχόλια. Δεν ενθυμούμαι τι κάνανε οι άλλοι. Εκείνο που μου έχει μείνει στη μνήμη είναι μια διατυπωμένη ασαφώς αποδοκιμασία από πολλούς του στιλ:

«Φτάνει πια αυτό! Ας το ξεχάσουμε, επιτέλους!»

Δεν λέω για τους ορθόδοξους του ΚΚΕ που έτσι κι αλλιώς το καταδίκασαν ρητά. Μιλάω για το ανανεωτικό κομμάτι των φυλακισμένων που, όπως είπα και προηγουμένως, ήταν η μεγάλη πλειοψηφία στη φυλακή. Ε! λοιπόν. Στο κελί αυτό μέσα στο διήμερο που κράτησε η εκδήλωση, λόγω περιέργειας παρέλασε όλη η φυλακή, ακόμα κι άνθρωποι που προηγουμένως δεν το είχαν πλησιάσει ποτέ.

Μια μέρα, μάλλον στο τέλος του 1972, στη φυλακή κατέφτασε ένας μεσήλικας με χοντρά γυαλιά μυωπίας: Ο Βασίλης Φρουζές. Δεν είχα ποτέ προηγουμένως ακούσει τ’ όνομά του. Η έκπληξη ήταν ότι μόλις πάτησε το πόδι του στη φυλακή ζήτησε εμένα! Σιγά-σιγά ξετυλίχθηκε το νήμα της απίθανης και συναρπαστικής περιπέτειας που ο Βασίλης είχε ζήσει από το 1945 έως το 1972. Είκοσι επτά ολόκληρα χρόνια! Το 1945 στήθηκε σε βάρος του με τους γνωστούς τρόπους μια κατηγορία που συνεπαγόταν τη βέβαιη εκτέλεσή του. Ευτυχώς, λίγο πριν συλληφθεί διέφυγε εντέχνως την αιχμαλωσία και διαδόθηκε ευρέως ότι ανέβηκε ξανά στο βουνό. Ο ίδιος, στην πραγματικότητα, κρύφτηκε σε σπίτι της ιδιαίτερης πατρίδας μου, της Νέας Ιωνίας Βόλου, και μάλιστα στη γειτονιά μου. Το τελικό κρησφύγετό του ήταν το πατάρι του πατρικού του σπιτιού. Εκεί, με ιδιαίτερη επιμέλεια και προσοχή η μάνα κι ο πατέρας του τον έκρυψαν όλα τα χρόνια.

Μάλιστα η μάνα, που ήταν και θρησκευόμενη, έκανε για το μοναχογιό της επανειλημμένα μνημόσυνα με τον παπά και όλα τα απαραίτητα. Να πειστεί η γειτονιά, και κατά συνέπεια οι διώκτες του, ότι έφυγε οριστικά από τη ζωή. Τα τόσα χρόνια απομόνωσης μέσα στο στενό χώρο του παταριού, αλλά και του δωματίου που κατέβαινε αργότερα την νύχτα, όταν είχαν καταλαγιάσει τα πράγματα, μέσα στις πολλές άλλες συνέπειες, είχαν επηρεάσει δραματικά την όρασή του. Η μυωπία του ήταν πολύ προχωρημένη και χωρίς τα χοντρά γυαλιά της εποχής δεν έβλεπε πέρα από τη μύτη του. Αργότερα έμαθα ότι κάποιοι, μετρημένοι στα δάχτυλα, ήξεραν το μυστικό. Ένας από αυτούς ήταν κι ο αδελφός μου ο Γιάννης που παλαιότερα ασκούσε το επάγγελμα του κουρέα. Ο πατέρας του, που είχε μανάβικο κοντά στο κουρείο του αδελφού μου, κάποια στιγμή του ζήτησε να πάει να τον κουρέψει και να τον περιποιηθεί λίγο. Σημαντική στιγμή στη διάρκεια της απομόνωσης ήταν όταν ο πατέρας του, προχωρημένης πια ηλικίας, πέθανε ένα πρωινό μετά από σύντομη αρρώστια. Η μάνα δεν ειδοποίησε κανέναν. Περίμενε να βραδιάσει για να μπορέσει να φύγει με ασφάλεια ο γιος της να κρυφτεί κάπου αλλού και μόνο τότε ειδοποίησε τις γειτόνισσες και τον παπά για την ταφή.

Το 1972 το ορθόδοξο ΚΚΕ έστειλε στην Ελλάδα δυο στελέχη ακόμα για να αντικαταστήσουν τους προηγούμενους που είχαν συλληφθεί. Όπως ήδη έχω αναφέρει είναι απαραίτητο να διερευνηθούν οι λόγοι που ο μηχανισμός εισόδου ήταν διάτρητος κι η Ασφάλεια ήταν πάντα πλήρως ενημερωμένη για τις κινήσεις. Έτσι σε λίγο έγινε κι αυτών η σύλληψή. Όταν τους πήγαν στα δικαστήρια αναβίωσε ένα παλαιό ένταλμα που υπήρχε εναντίον τους. Το δικαστήριο έκρινε ότι η παλαιά κατηγορία έχει ήδη παραγραφεί. Καταδικάστηκαν μόνο για τις νέες κατηγορίες.

Ο Βασίλης διάβασε στην εφημερίδα την είδηση. Τα δυο στελέχη ήταν συγκατηγορούμενοί του στην ίδια δικογραφία. Η είδηση της παραγραφής τον απελευθέρωσε από τα δεσμά που τον βασάνιζαν τόσα χρόνια. Παρουσιάστηκε στην Αστυνομία και είπε την περίπτωσή του. Μην έχοντας την εικόνα της υπόθεσης, ο γραφειοκρατικός μηχανισμός τον έστειλε στην πρωτεύουσα όπου έγινε η δίκη των συγκατηγορουμένων του. Μέχρι να ξεκαθαρίσει η κατάσταση τον έστειλαν στις φυλακές Κορυδαλλού.

Όταν μπήκε στη φυλακή, η πρώτη του κουβέντα ήταν:

«Θέλω να δω τον Λευτέρη!»

Από τον αδελφό μου ήξερε πού βρίσκομαι και αυτή ήταν η πρώτη του επιθυμία. Ήταν ένας άνθρωπος που ήρθε από το παρελθόν με σταματημένο τον ενδιάμεσο χρόνο. Όλα του φαίνονταν παράξενα, όλα του ήταν πρωτόφαντα. Τον βάλαμε στην παρέα, κυρίως για να τον προστατεύσουμε από απότομες συμπεριφορές. Για να τον εντάξουμε ομαλά στη ζωή της φυλακής. Τα παράξενα ήταν πολλά. Ενώ οι συγκατηγορούμενοί του ήταν οπωσδήποτε ταγμένοι  στο ορθόδοξο ΚΚΕ, αυτός ήταν πλήρως ενημερωμένος για τη διάσπαση και ακολουθούσε ενσυνείδητα την Ανανεωτική Αριστερά. Ό,τι έκανε ή έτρωγε ήταν πρώτη φορά ή το είχε κάνει πριν δεκαετίες

«Γαρίδες έχω να δοκιμάσω από το 1938

Το φαγητό που είχαμε ήταν αρκετό και σχετικά πλούσιο. Ο Βασίλης μου θύμισε τα παιδικά μου χρόνια. Επειδή οι φρατζόλες περίσσευαν τις συσσώρευε σ’ ένα μέρος κι όταν έγιναν πέντε μ’ έξι δεν κρατήθηκα πια και του είπα:

«Βασίλη θα μας δώσουν αύριο άλλη φρατζόλα. Πέταξε τες αυτές»

Η αντίδρασή του μου θύμισε τη θρησκευόμενη γιαγιά μου που θεωρούσε αμαρτία να πέσουν έστω και δυο ψίχουλα κάτω.

«Να πετάξω το ψωμί! Δεν είναι κρίμα;»

Κάπως έτσι, με τον αρχικό φόβο του εμπρός από την τηλεόραση και τη μόνιμη απορία «τι λέει η ηγεσία γι αυτό;» έφτασε η μέρα που αποφυλακίστηκε. Γι αυτόν η ολιγοήμερη φυλάκιση ήταν μια συμπυκνωμένη όμορφη εμπειρία που τον συντρόφευσε τα επόμενα χρόνια, όπως πάντα μου το έλεγε όταν συναντιόμασταν ελεύθεροι τα επόμενα χρόνια στο Βόλο. Δεν πέρασαν πολλές μέρες από την απελευθέρωσή του κι η Ντόρα απάντησε στο τηλεφώνημά του

«Θέλω να στείλω κάτι στα παιδιά»

Βρισκόταν στην Αθήνα κι αναγκαστικά κλείστηκε μια συνάντηση μαζί του. Είχε φέρει από το Βόλο όχι ένα καφάσι αλλά ένα κοφίνι με φρούτα. Συνέχιζε την παράδοση του πατέρα του. Το ερώτημα ήταν πώς το έφερε και πώς θα μεταφερόταν στις φυλακές. Η Ντόρα σεβάστηκε την επιθυμία του και με χίλιους κόπους μετέφερε στον Κορυδαλλό το πεσκέσι του Βασίλη.

Θα μπορούσα να συνεχίσω και με άλλα περιστατικά, αλλά δεν θα πρόσθεταν κάτι το  ουσιαστικό. Κλείνοντας θέλω να αναφερθώ στους ανώνυμους, στις «παράπλευρες συνέπειες» τέτοιων καταστάσεων. Μιλάμε για τις συνθήκες της κράτησής μας, μιλάμε για τα δικά μας βάσανα και ξεχνάμε αυτούς που έμειναν πίσω, κυρίως τις καημένες τις μάνες, τις συζύγους και τις κοπέλες των κρατουμένων. Σε πολλές περιπτώσεις, ο Γολγοθάς που αυτές ανέβαιναν ήταν πιο ανηφορικός και δύσβατος από το δικό μας. Ιδιαίτερα όταν υπήρχαν και παιδιά και οι ανάγκες ήταν πιεστικές. Τα επισκεπτήρια ήταν μετρημένα και μόνο για τους στενούς συγγενείς. Έτσι η Ντόρα κατ’ αρχήν αποκλειόταν. Προσπάθησε να πάρει μια αναγνώριση και δυνατότητα επισκεπτηρίου από τον τότε υπουργό Δικαιοσύνης Γ. Τσουκαλά, πλην ματαίως. «Δεν το πρόβλεπαν οι κείμενες διατάξεις». Το επισκεπτήριο γινόταν κάθε τόσο με έμμεσους τρόπους, με την παρέμβαση του δικού μας «δήμαρχου» Απολλωνάτου, με τη δωροδοκία κι όλα τα σχετικά.

Θέλω να ξέρετε ότι τα περιστατικά που αναφέρω είναι μια προσωπική «ανθολογία» από μια μεγαλύτερη αλυσίδα συμβάντων. Έτσι πάντα γίνεται. Η καταγραφή των γεγονότων επηρεάζεται από προσωπικά κριτήρια. Και δεν μπορεί να γίνει και διαφορετικά. Ας το δείτε με επιείκεια.

Αύγουστος 2010

Το παρακάτω κείμενο γράφτηκε στη φυλακή το 1973 και περιγράφει την εικόνα της νυχτερινής Αθήνας, όπως την έβλεπα από το παράθυρο του κελιού μου. Αναφέρει κάποια από τα επιπλέον αντικείμενα που είχα εντός του. Αλλά το κυριότερο, μορφοποιεί τα οράματα που η παρατεταμένη απομόνωση σου δημιουργεί. Το  κείμενο είναι δημοσιευμένο στο τελευταίο τεύχος του περιοδικού: «Τα τετράδια της φυλακής», λίγο πριν τη γενική αμνηστία τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου

---

Ο  ν  ε  ι  ρ  ο  π  ό  λ  η  μ α

Από τη σιδεριά η πόλη φαντάζει κονσερβαρισμένη σε παραλληλόγραμμα.

Ακίνητα, μακρινά τοπία σε αχνά σεντόνια ομίχλης τυλιγμένα.Τα μάτια μου περιπολία, σεργιανούν πάνω στο σώμα της, περιγράφουν τις εικόνες. Μπροστά, του έρημου γηροκομείου τα χαλάσματα, πεισματικά υπομένουν θορύβους και μπόρες.
Τη μέρα νιώθουν τα παιδικά σκαρφαλώματα και τη νύχτα αφουγκράζονται τους κρυφούς έρωτες.
Σιωπηλή σιμά απλώνεται  η αλάνα ανήμπορη να διατηρήσει των παιδιών τους ανέμελους ήχους όταν τη μέρα τη σχίζουν με τα τσέρκια τους.
Φουγάρα εργοστασίων, σπίτια σκαρφαλωμένα σε λόφους στεγάζουν αγάπες και δράματα.

Η Ακρόπολη λουσμένη στο τουριστικό φως.
Στο βάθος συρματοπλεγμένη με φωτεινά αστέρια
μια μαύρη έκταση, η θάλασσα.
Κι’ ένα ουράνιο φίδι, η κορυφογραμμή του Υμηττού.
Ωκεανός ανθρώπων και μηχανών που πλημμυρίζουν το χώρο.
Εδώ φτάνει ένα απρόσωπο τοπίο και λίγοι σβησμένοι ήχοι.
Άραγε, αυτή τη στιγμή σε πόσα κρεβάτια πλέκονται νέοι κόμβοι στο κομποσκοίνι της ζωής.

Στην απέραντη σιωπηλή νύχτα το κελί κλουβί, σφίγγει το σώμα.
Στους τοίχους repro­duc­tions κι’ αφίσες την ομοιομορφία να σπάσουν προσπαθούν.
Με της άγιας  τρέλας του τα μάτια, σ’ ετοιμόρροπο άλογο ο Δον Κιχώτης
μεταμορφώνει τους ανεμόμυλους σε κάστρα των εχθρών του.
Του Μοντιλιάνι η κατακλυσμιαία γυναίκα τα μάτια της επάνω μου στυλώνει.
Το ξύπνιο πρόσωπο του Καραγκιόζη φαίνεται να με κοροϊδεύει.
Τρεις γλάστρες στο παραθύρι αθόρυβα δίπλα μου ζουν
Το ψάρι στη γυάλα – κομμάτι θάλασσας ξωτικιάς–
μοιάζει με τις πελώριες φτερούγες του σαν έντομο της νύχτας.
Εγώ ένα λείψανο που σκέφτεται κι’ ονειρεύεται.

Ξάφνου, ζεστό ένα χέρι ένιωσα μέσα στη χούφτα.
Αλαφιασμένος πισωπλάτησα.
Λιανοτρέμουλη μια σιλουέτα σιμά μου στεκόταν.
Είχε Μαντόνας πρόσωπο, γλυκόγελο στα χείλη.
Τους ώμους κάλυπτε μεταξωτός χιτώνας πούφτανε στους μηρούς.
Στα πόδια σαντάλια με λουριά τυλίγανε τις κνήμες.
Ήχος αχνός  έφτασε στα χείλη. Με μια κίνηση απάντησε των βλεφάρων.
Μ’ ανάλαφρα  τα βήματα κάθισε στην καρέκλα και το κοντράστ έδειξε τόσο έντονο. Το χέρι μου άπλωσα δειλά κατά τα ξέπλεκα μαλλιά της.
Προς τη μεριά της κίνησης έγειρε με χάρη το κεφάλι
Μου είπε απλά: Φίλησε με!
Ένα ζεστό κύμα χαράς βόμβισε μες τις φλέβες.
Όταν να κινηθώ κατόρθωσα του προβολέα το θανατερό φως
περνώντας πάνω απ’ τους επάλληλους τοίχους ήρθε και πλήγωσε τα μάτια.
Με βογκητό, στο πρόσωπο έφερα τις παλάμες.
Έτσι στης πραγματικότητας το δάπεδο βρόντηξα πάλι.

Ήταν μια οπτασία, της μυστηριακής νύχτας γέννημα,
πλάσμα στερημένου νου απατηλό.
Τώρα στους τοίχους μένουν οι αφίσες, οι γλάστρες στο παραθύρι,
το ψάρι που σεργιανά αμέριμνο στη γυάλα του και..
μια καρδιά που αιμάσσει.
Μου ήρθε να αφοδεύσω. Ο μόνος ήχος ο καταρράχτης του Νιαγάρα.

---

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

ΤΟ ΚΟΙΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ 1971

Νίκος  Γιανναδάκης – Λευτέρης   Τσίλογλου

( Μοιράστηκε τον  Απρίλιο του 1971 για ανάγνωση στην ομάδα συμβίωσης των φυλακών  Κορυδαλλού)

Α.

« Δε θάταν καλό να σκεφτόμαστε όλοι το ίδιο. Η διαφορά γνωμών κάνει τα άλογα να τρέχουν στις κούρσες ..»

Η φράση αυτή του Μαρκ Τουέν είναι σήμερα ιδιαίτερα επίκαιρη και δεν υποδηλώνει μόνο ότι η διαφωνία είναι η κινητήρια δύναμη στην αναζήτηση της αλήθειας και την κατάκτηση της προόδου. Υποδηλώνει συγχρόνως και τη σημασία του σεβασμού στην διαφορετική άποψη, μια και ο σεβασμός αυτός είναι προϋπόθεση για την ύπαρξη εποικοδομητικής διαφωνίας. Η επιθυμία για έναν πραγματικό διάλογο ήταν η βασική αιτία για τη συγγραφή αυτού του κειμένου που δεν αποτελεί παρά απόπειρα προσέγγισης μιας σειράς προβλημάτων– ιδεολογικών και πολιτικών – από μια διαφορετική σκοπιά.

1. Τα οικονομικά συστήματα, ανεξάρτητα από τη φύση τους, διέρχονται το στάδιο μετάβασης από το εκτατικό στο εντατικό πρότυπο ανάπτυξης. Η διαρκής βελτίωση της τεχνικής και η ορθολογική οργάνωση και αξιοποίηση της εργασίας είναι δύο από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα αυτού του προτύπου. Το εντατικό πρότυπο οικονομικής ανάπτυξης συνδέεται στενά με την τάση για βαθμιαία μετατροπή του χαρακτήρα της εργασίας σε επιστημονική και τη συνεχή εκτόπιση της χειρονακτικής και της ανειδίκευτης εργασίας από την άμεση παραγωγική διαδικασία. Έτσι, ο ιδιαίτερος ρόλος της διανόησης σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο αντανακλά σε μεγάλο βαθμό, την αύξουσα σημασία της γνώσης στις οικονομικές δραστηριότητες του ανθρώπου.

2. Οι απαιτήσεις της ανεπτυγμένης και περίπλοκης τεχνολογίας και του μακροχρόνιου προγραμματισμού της οικονομικής δραστηριότητας προκαλούν τη βαθμιαία μετάθεση του κέντρου επεξεργασίας και λήψης των αποφάσεων επί των κατευθυντηρίων γραμμών από το άτομο στην τεχνικά και επιστημονικά ομάδα. Το φαινόμενο αυτό δεν έχει το πλήρες αντίστοιχό του στις πολιτικές οργανώσεις, οι οποίες εξακολουθούν να είναι συγκεντρωτικά συγκροτημένες, ενώ η σύνθεση των ηγετικών τους πυρήνων ανταποκρίνεται σε κριτήρια μιας παλαιότερης και απλούστερης εποχής. Όμως, η πολιτική δεν είναι παρά επιστημονική μελέτη του παρόντος και επιστημονική πρόβλεψη του μέλλοντος. Έτσι, η ορθότητα των πολιτικών κατευθύνσεων εξαρτάται από το βαθμό συμμετοχής των κατόχων της γνώσης στη διαδικασία διαμόρφωσής τους και από το βαθμό  επέκτασης  των δυνατοτήτων για όλο και ευρύτερη παρουσία του κοινωνικού συνόλου σ’ αυτή τη διαδικασία, μέσω εξελιγμένων δημοκρατιών θεσμών.

3. Η δυνατότητα για προγραμματισμένη παρέμβαση του κράτους  σε καθεστώς ελεύθερης οικονομίας περιόρισε ή απομάκρυνε τις ισχυρές οικονομικές κρίσεις και την προοπτική συνεχούς διεύρυνσης του χάσματος μεταξύ εργασίας και κεφαλαίου, η οποία θα κατέληγε στη βίαιη καταστροφή του αστικού οικονομικού συστήματος. Δημιουργήθηκαν συνθήκες , που επιτρέπουν– κάποτε επιβάλλουν– τη παράλληλη εξέλιξη και εξυπηρέτηση των εγκαθιδρυμένων και κυρίαρχων συμφερόντων του ανταγωνιστικού συστήματος από τη μια και των συμφερόντων της εργασίας – με τη σύγχρονη έννοια του όρου– από την άλλη. Η ανάπτυξη του αστικού οικονομικού συστήματος είναι δυνατό να πραγματοποιηθεί πια όχι  μέσω της καταστροφής του συντελεστή « εργασία » αλλά μόνο μέσω της βελτίωσης και πολύπλευρης αξιοποίησης του ανθρώπινου δυναμικού. Παρατηρείται η τάση για απελευθέρωση των δημιουργικών ικανοτήτων όλο και περισσότερων ατόμων, αλλά μόνο στο βαθμό που ανταποκρίνεται στους « από τα πριν » και «από τα πάνω » καθορισμένους οικονομικούς και πολιτικούς στόχους. Έτσι τα στοιχεία αυτά έρχονται να προστεθούν στη κλασσική προβληματική της Αριστεράς και τείνουν να οδηγήσουν στην ανασκευή των υποθέσεων που αφορούν τις προοπτικές του συστήματος της ελεύθερης οικονομίας.

4. Η, σε γενικές γραμμές, επίλυση των βασικών προβλημάτων οικονομικής ευημερίας, χωρίς να σημειωθούν  ουσιαστικές μεταβολές στα τυπικά χαρακτηριστικά του αστικού οικονομικού συστήματος, δίδει, σ’ αυτήν  την ιστορική περίοδο, προτεραιότητα στα αιτήματα, που περιστρέφονται γύρω από το πρόβλημα της « απελευθέρωσης της ιστορικής πρωτοβουλίας των μαζών» μέσω της κατάργησης κάθε θεσμού ή διαδικασίας που κατατείνει στον « καταναγκασμό» του ατόμου ή των, εκτός των κέντρων εξουσίας, ανίσχυρων κοινωνικών ομάδων και της δημιουργίας ή της διεύρυνσης θεσμών και δυνατοτήτων κατάλληλων για την αποτελεσματική συμμετοχή των μαζών στη διαδικασία δημιουργίας της ιστορίας τους. Όμως, τα αιτήματα ελευθερίας και ανάπτυξης του ίδιου του ανθρώπου δεν μεγεθύνονται μόνο εξ’ αιτίας του υποβιβασμού της σημασίας των οικονομικών διεκδικήσεων. Βρισκόμαστε και στο σημείο η κοινωνική ανάπτυξη πραγματοποιείται και μέσω της ισχυροποίησης των ανεξαρτήτων από τη θέληση του ανθρώπου δυνάμεων, που επιδιώκουν, για τα δικά τους στενά συμφέροντα, να προσδιορίσουν ολοκληρωτικά τη σκέψη και τη συμπεριφορά του. Έτσι, διακυβεύεται, στο  όνομα επιβολής ¨από τα πάνω¨ προερχομένων « προτύπων»,το καθαρό ανθρώπινο γνώρισμα: η ικανότητα προς ελεύθερη δημιουργία. Κάθε προσπάθεια για τη διάσωσή του αποτελεί και βήμα προς την ελευθερία.

1. Η ανεξέλεγκτη οικονομική δραστηριότητα, που δεν τείνει προς την εξυπηρέτηση ενός συλλογικά επεξεργασμένου και καθορισμένου σκοπού, καταλήγει συχνά στην καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος του ανθρώπου. Ενώ οι δυνατότητες μαζικής παραγωγής όλο και διευρύνονται, η απειλή της καταστροφής του ανθρώπου από τις δυνάμεις, που ο ίδιος δημιούργησε, αποκτά συγκεκριμένο περιεχόμενο. Αν σ’ αυτή την απειλή προστεθεί και εκείνη της πυρηνικής καταστροφής, είναι δυνατό πια να εξηγηθεί η νέα, η ευρύτερη μορφή ενότητας του κάθε ανθρώπου – ανεξάρτητα από ταξική, εθνική ή ιδεολογική προέλευση –απέναντι στα πανίσχυρα σύγχρονα κέντρα εξουσίας και τους μηχανισμούς τους. Έτσι το αίτημα για την κατάργηση των στρατιωτικών συνασπισμών αντανακλά τη θέληση του ανθρώπου να απομακρύνει οριστικά το ενδεχόμενο ολοκληρωτικής καταστροφής του  και την επιδίωξη των διαφόρων χωρών να χαράξουν μόνες τους το εθνικό τους μέλλον. Και η προσπάθεια αποτροπής της καταστροφής του φυσικού περιβάλλοντος του ανθρώπου από τις αλόγιστες αποφάσεις, που προκαλεί ο ανταγωνισμός θα ολοκληρωθεί μόνο αν πραγματοποιηθεί  η εναρμόνιση των ποικίλων και αντιφατικών αυτών αποφάσεων με τους δημοκρατικά επεξεργασμένους  και επιθυμητούς στόχους του κοινωνικού συνόλου.
2. Η σύγχρονη ιστορική περίοδος δεν περικλείει μόνο νέα στοιχεία και τάσεις σε οικονομικό επίπεδο. Είναι και περίοδος της απομυθοποίησης των προτύπων καθεστώτων και θεσμών, της αποκάλυψης του πραγματικού προσώπου των επισήμων ιδεολογιών και διακηρύξεων. Η κατάργηση των καλουμένων«  ανταγωνιστικών » αντιθέσεων – που συνδέονται άρρηκτα με το καθεστώς της ατομικής ιδιοκτησίας– δε συνεπάγεται και τη ποιοτική άνοδο των δημοκρατικών θεσμών. Το εγχείρημα για την εφαρμογή των σοσιαλιστικών ιδεών στη Σοβιετική Ένωση ενισχύει την άποψη ότι ο θεσμός του κράτους δεν αποδεικνύεται μόνο ικανός για την προάσπιση των οικονομικών συμφερόντων μιας τάξης, αλλά είναι το ίδιο αποτελεσματικός και για την αυταρχική επιβολή των πολιτικών και ιδεολογικών αρχών που επεξεργάζεται μια μικρή κομματική ηγετική ομάδα. Το κίνητρο του κέρδους μπορεί να οδηγήσει στην καταστροφή ολόκληρων λαών, αλλά και το κίνητρο για την υλοποίηση μιας βαθειάς  ανθρωπιστικής ιδέας μπορεί να καταλήξει στο καθαγιασμό των απαισιώτερων  εγκλημάτων. Ο διεθνισμός θυσιάζεται άνετα στο όνομα της εξυπηρέτησης βραχυχρονίων εθνικών και κομματικών συμφερόντων και η δυνατότητα ένοπλης σύρραξης ανάμεσα σε σοσιαλιστικές χώρες δεν αποτελεί πια τμήμα της αντιδραστικής προπαγάνδας, αλλά πραγματικό ενδεχόμενο το οποίο απομακρύνεται κάπως από το φόβο της ολοκληρωτικής καταστροφής. Ο μακιαβελισμός, στο όνομα της υπεράσπισης αδιαφιλονίκητων « αληθειών » σφυρηλατεί δεσμά για τους ελεύθερους ανθρώπους τόσο στην Δύση όσο και στην Ανατολή Και τα αμείλικτα « γιατί » συγκροτούν το τέλος  των ουτοπιών, το μαρασμό της μεγάλης ελπίδας για ένα ιδανικό κόσμο. Η αδιάκοπη επιδίωξη του ανθρώπου για τη βελτίωσή του έγινε το υποκατάστατό της.
3. Όταν, a pri­ori , η θέληση και η γραμμή της ηγεσίας του κόμματος ή του κράτους είναι εκείνη που ταυτίζεται με το «αληθινό» συμφέρον της κοινωνίας, τότε τα ερωτήματα και οι αντιρρήσεις που αφορούν βασικά σημεία αυτής της γραμμής έρχονται σε αντίθεση με το αυταρχικά οριζόμενο «αληθινό» κοινωνικό ιδεώδες. Κατά συνέπεια, πρέπει να κινηθούν αυτόματα οι κατασταλτικοί μηχανισμοί του κόμματος ή του κράτους για να τα καταπνίξουν. Η συλλογιστική, που έχει την αφετηρία της την αυθαίρετη ταύτιση του κοινωνικού και ατομικού ιδεώδους με το οριζόμενο από μια ελέγχουσα τους μηχανισμούς εξουσίας ομάδα συμβολίζει τη συλλογιστική  της δικτατορίας, ανεξάρτητα από το φιλοσοφικό περιεχόμενο αυτής της συλλογιστικής Η ανάγκη των παραδοσιακών οργανώσεων και κρατών για πλήρη ένταξη και περιορισμό της σκέψης και της δράσης των μελών τους σε μια «από τα πριν » και «από τα πάνω» καθορισμένη «γραμμή» έχει σαν αποτέλεσμα την επιβολή  και διατήρηση μιας  και μοναδικής ιδεολογίας και λογικής, γιατί μόνο με την εξασφάλιση της «ομοιομορφίας» η εξουσία καθίσταται πλήρης και αποτελεσματική. Όμως, ο δρόμος για την ικανοποίηση αυτής της ανάγκης περνά από την ουσία της πνευματικής ελευθερίας, όταν η γραμμή που καλείται να υπηρετήσει το άτομο διαμορφώνεται μακριά από τη δικιά της συμμετοχή. Η, de facto, υπονόμευση της προσπάθειας των αυταρχικών κεντρικών αρχών για την ευθυγράμμιση ενός ατόμου ή ενός συνόλου προς μια γραμμή πραγματοποιείται από τη στιγμή που στην αυταρχικά καθορισμένη γραμμή αντιπαρατίθεται η κριτική της ελεύθερης κι’ ανεπτυγμένης ανθρώπινης σκέψης  που, σήμερα περισσότερο από άλλοτε, έχει την ικανότητα να διεισδύει βαθύτερα στα προβλήματα και να επιτυγχάνει ορθότερες επιλογές. Έτσι, το εγχείρημα για την προάσπιση και επέκταση της ατομικής ελευθερίας και τη διαμόρφωση συνθηκών που θα επιτρέπουν την άνθιση ενός πολιτικού και ιδεολογικού πλουραλισμού, βασισμένου σε συλλογικά επεξεργασμένες αρχές, απορρέει και από την ανάγκη κατάργησης των μονολιθικών κατευθύνσεων  και καθεστώτων, που τείνουν να επιβάλλουν οι συγκεντρωτικές και αυταρχικές οργανώσεις και κράτη στην εποχή μας.
4. Εκεί που σημειώνεται η απουσία των θεσμών ελευθερίας , όπου η δημοκρατική διαπαιδαγώγηση και η παιδεία των μαζών βρίσκεται σε χαμηλή στάθμη, όπου οι υλικές απαιτήσεις καθιστούν υποχρεωτική τη σύντονη και δραστήρια κινητοποίηση μεγάλων μαζών προς μια κατεύθυνση ή όπου ο έλεγχος των ενόπλων σχηματισμών είναι υπόθεση οικονομικών, στρατιωτικών και πολιτικών μειοψηφιών, η δικτατορία αποτελεί την μοιραία κατάληξη της κοινωνικής εξέλιξης. Η έκταση και η συχνότητα του φαινόμενου της δικτατορίας, σ’ αυτήν την ιστορική περίοδο εκδηλώνεται και με την αδυναμία του ανθρώπου να αναπροσαρμόσει– με τη χρήση της κλασσικής μεθόδου δράσης– την δημοκρατία και την ελευθερία σε ανώτερα επίπεδα. Ακόμα η στάση των ευρύτερων μαζών απέναντι στη δικτατορία, που είναι στάση παθητική, υποδηλώνει την επίγνωση της αδυναμίας τους να αντιταχθούν κατά μέτωπο και αποτελεσματικά σε μια αυταρχική εξουσία, που διαθέτει ισχυρότατα μέσα αστυνόμευσης και επηρεασμού του κοινωνικού συνόλου. Γι’ αυτό η διαπάλη  για την απόκτηση της κεντρικής εξουσίας γίνεται κυρίως υπόθεση των ομάδων εκείνων που διατηρούν ή αποκτούν στηρίγματα και προσβάσεις στους ένοπλους σχηματισμούς ασφαλείας και πληροφοριών και στα μέσα μαζικού επηρεασμού και διαμόρφωσης της κοινής γνώμης.
5. Έτσι, η επαναστατική πράξη δε συγκεκριμενοποιείται , πια μόνο, σε μια ιστορική στιγμή, στη στιγμή της κατάληψης της κεντρικής αρχής. Η επαναστατική δραστηριότητα αφορά κάθε συνειδητή προσπάθεια για τη μεταβολή των δεδομένων θεσμών, ιδεών και καταστάσεων, όταν δεν εναρμονίζονται με τις απαιτήσεις για την εξυπηρέτηση των εκάστοτε επιθυμητών στόχων. Η επανάσταση  γίνεται αντιληπτή σαν μια ατέρμονη σειρά σκόπιμων μεταβολών που υποβοηθούν την προσέγγιση του ανθρώπου σε όλο και ανώτερα πρότυπα ευημερίας και ελεύθερης δημιουργίας. Η επαναστατική διαδικασία κατατείνει στη δημιουργία και διεύρυνση συσπειρώσεων και θεσμών, που είναι σε θέση να ανθίστανται στην κάθε κεντρική εξουσία, που επιδιώκει την καταναγκαστική επιβολή και συντήρηση της οποιασδήποτε κατεύθυνσης και την υποβοήθηση της εξέλιξης προς μια κοινωνία όπου οι ιδέες της ελευθερίας, της δημιουργίας και του ανθρωπισμού θα αποκτήσουν πιο συγκεκριμένο και πιο ουσιαστικό περιεχόμενο. Ο βαθμός προσέγγισης προς μια τέτοια κοινωνία είναι ανάλογος με το βαθμό εξασθένησης κάθε αυταρχικής εξουσίας και με το βαθμό ανόδου του μορφωτικού επιπέδου του κοινωνικού συνόλου. Γιατί  η έννοια της «ουσιαστικής» ελευθερίας και δημοκρατίας δεν υποδηλώνει μόνο την ύπαρξη των προϋποθέσεων για τη διακίνηση των γνώσεων, αλλά και την ύπαρξη των δυνατοτήτων για τη δημιουργία και ανάπτυξη αυτών των γνώσεων και ιδεών. Η αξία της κάθε επαναστατικής κοινωνικής μεταβολής συναρτιέται άμεσα από την έκταση της συμμετοχής των κατόχων της γνώσης στην επαναστατική δραστηριότητα.
6. Από τις παραπάνω σκέψεις απορρέουν και οι ακόλουθες ‚πολύ  συνοπτικές, απόψεις σχετικά με το ρόλο της πολιτικής οργάνωσης  ( ή του κόμματος) σήμερα. Η σύγχρονη κοινωνία είναι βασικά κοινωνία οργανώσεων. Το πλήθος των οργανώσεων κατανέμεται σε πλήθος ενδιαφερόντων, δραστηριοτήτων και επιδιώξεων, με αρκετά ειδικευμένο χαρακτήρα. Ο καθορισμός των ειδικών στόχων της οργάνωσης, όταν λειτουργούν οι δημοκρατικοί θεσμοί είναι ζήτημα που αφορά πρωταρχικά τα συναπαρτίζοντα την οργάνωση μέλη. Όμως η δημοκρατική λειτουργία των οργανώσεων δεν αποτελεί και πλήρη εγγύηση για το ότι οι ειδικοί στόχοι τους εναρμονίζονται με εκείνους του κοινωνικού συνόλου. Έτσι, η σύγχρονη πολιτική οργάνωση θα πρέπει να επιχειρεί την εξασφάλιση τέτοιων σχέσεων με τις οργανώσεις που την ενδιαφέρουν, ώστε όταν κρίνει σκόπιμο, να είναι σε θέση να κινητοποιεί τις οργανώσεις αυτές προς την κοινωνικά επιθυμητή κατεύθυνση ή να προασπίζει τη προσπάθεια εξυπηρέτησης των κοινωνικών επιθυμητών στόχων από τις καταστρεπτικές παρεμβάσεις και δραστηριότητες των επί μέρους οργανώσεων. Για να αποτραπεί ο κίνδυνος των «από τα πάνω» προερχομένων και επιβαλλομένων στόχων είναι ανάγκη η επιθυμητή για την οργάνωση κατεύθυνση να είναι προϊόν επεξεργασίας των ειδικών επί των προβλημάτων και κατευθύνσεων των επί μέρους οργανώσεων. Ο μέσω της επιστημονικής διαδικασίας καθορισμός των στόχων και η, μέσω του δημοκρατικού διαλόγου, αποδοχή και κινητοποίηση του πλήθους των οργανώσεων για την υλοποίηση τους , πρέπει να αποτελέσει σήμερα το κεντρικό μέλημα της πολιτικής οργάνωσης. Η πολιτική οργάνωση αποκτά ουσιαστικό περιεχόμενο από τη στιγμή που, σαν συνένωση καταρτισμένων ατόμων, επιτυγχάνει την αποκατάσταση απρόσκοπτης επικοινωνίας με όλες τις κεντρικές αρχές των επί μέρους οργανώσεων πραγματοποιώντας έτσι τον ορθότερο καθορισμό των στόχων της και διασφαλίζοντας τις προϋποθέσεις για την εθελοντική υιοθέτησή τους.
7. Οι διαπιστώσεις, οι σκέψεις και τα προβλήματα που περιέχονται σε προηγούμενες παραγράφους αποτελούν ένα μικρό τμήμα των θεμάτων γύρω από τα οποία περιστρέφεται το ενδιαφέρον του σύγχρονου δημοκρατικού και σοσιαλιστικού κινήματος σε παγκόσμια κλίμακα. Είναι θέματα που αφορούν κυρίως τις αναπτυγμένες βιομηχανικά κοινωνίες, αλλά σε μια σχετικά σύντομη προοπτική θα συγκεντρώσουν όλα τους το κεντρικό ενδιαφέρον του Ελληνικού δημοκρατικού κινήματος.

Β.

12.Η Ελληνική  Αριστερά έχει για πολύ συνηθίσει να αντιγράφει ξένα πρότυπα και λύσεις και να πραγματοποιεί μηχανιστικές μεταφορές στα Ελληνικά δεδομένα. Το φαινόμενο αυτό έχει την ιστορική του ερμηνεία Όμως δεν πρέπει να διαφεύγει από κανένα ότι ο μαρξισμός δεν είναι μια «κλειστή» φιλοσοφική άποψη. Για να είναι σύμφωνος με τις αρχές του οφείλει να τείνει «ευήκοον ούς» και να αφομοιώνει κάθε στοιχείο που καθημερινά εγείρει η ανάπτυξη στην επιστήμη, στην τεχνική και την επαναστατική πρακτική. Η Ελληνική Αριστερά καλείται σήμερα να απαντήσει σε προβλήματα που θέτει η κρίσιμη , για κάθε άνθρωπο, ιστορική περίοδος και η πίστη για την ύπαρξη «πασπαρτού» για όλες τις περιστάσεις, έχει ξεπεραστεί από τη ζωή Οι ιδιομορφίες και οι ηθικές συνθήκες του Ελληνικού χώρου δημιουργούν νέα και ιδιαίτερα προβλήματα, που με τη σειρά τους επιβάλλουν και την ανάγκη για νέες και πρωτότυπες λύσεις και παραδοχές. Η κατάκτηση της πρωτοπορίας εξαρτάται άμεσα από την ικανότητα της κάθε πολιτικής ηγεσίας για εξεύρεση ορθών λύσεων και προσανατολισμών.

13. Η κρίση στο χώρο της Ελληνικής Αριστεράς είναι αδύνατον να διακριθεί από την κρίση που επέρχεται σε παγκόσμια κλίμακα το δημοκρατικό και σοσιαλιστικό κίνημα. Δε συνιστά ένα ασήμαντο και παροδικό φαινόμενο. Πριν συντελεστεί η προσαρμογή των περί δημοκρατίας και σοσιαλισμού ιδεών στα νέα ιστορικά και οικονομικά δεδομένα, είναι αδιανόητος ο ισχυρισμός  για οριστικό «ξεπέρασμα» της κρίσης. Η, διαφορετικά, όσο καθίσταται αδύνατη η, μέσω της αμφισβήτησης βασικών αρχών και θεσμών, αναζήτηση  και ανακάλυψη του «καινούργιου», τόσο το σχήμα ( ιδεολογικό, πολιτικό και οργανωτικό) στο οποίο εμμένουν οι υπάρχουσες οργανώσεις θα τίθεται στο περιθώριο από την ίδια την εξέλιξη της ζωής. Η στάση των επίσημων πολιτικών οργανώσεων απέναντι στα προβλήματα αυτής της κρίσιμης ιστορικής περιόδου δεν μπορεί ακόμα να είναι στάση «ολοκληρωμένων» πολιτικών παρατάξεων, που έχουν επεξεργαστεί και αποσαφηνίσει τις κατευθυντήριες γραμμές τους. Πρέπει, κατά κύριο λόγο, να είναι έκφραση της στάσης του σκεπτόμενου σύγχρονου ανθρώπου, που αναζητά ακριβώς αυτές  τις κατευθυντήριες της σύγχρονης ιστορικής περιόδου.

14. Το κείμενο που ακολουθεί δε φιλοδοξεί να παρουσιάσει «θέσεις» και «λύσεις». Άλλωστε κάτι τέτοιο δεν είναι δυνατό , αν ληφθεί υπόψη η απόσταση που μας χωρίζει από τη ζωή και το περιορισμένο των διαθέσιμων στοιχείων. Είναι μια μικρή συμβολή στη προσπάθεια μετάθεσης του προβληματισμού από τους λίγο-πολύ γνωστούς χώρους και πλαίσια σ’ ένα διαφορετικό επίπεδο.

15. Τον Απρίλιο του 1967 ορισμένοι αξιωματικοί, θέτοντας υπό τον έλεγχό τους ορισμένα βασικά ένοπλα σώματα και μηχανισμούς επικοινωνίας, κατόρθωσαν να καταλάβουν πραξικοπηματικά την εξουσία, καταργώντας την ( τυπικά ) νόμιμη κυβέρνηση της χώρας. Σε ελάχιστο χρονικό διάστημα διαλύθηκαν ή αδρανοποιήθηκαν οριστικά όλα τα υπάρχοντα κόμματα και η, μέσω των νόμιμων διαδικασιών, κινητοποίηση των μαζών για την αποτροπή ή ανατροπή της στρατιωτικής ομάδας κατέστη αδύνατη. Η ικανότητα των σύγχρονων καταπιεστικών μηχανισμών να εξουδετερώνουν και τα πιο ισχυρά μαζικά πολιτικά κινήματα, όταν τα τελευταία δεν κατέχουν καίριες θέσεις σ’ αυτούς, αποδείχτηκε υψηλή. Πέρασαν από την εγκαθίδρυση του στρατιωτικού καθεστώτος τέσσερα χρόνια. Οι τυπικοί δημοκρατικοί θεσμοί ( κόμματα, εκλογές, κοινοβούλιο ) δεν έχουν τεθεί σε λειτουργία, ενώ παράλληλα το στρατιωτικό καθεστώς έχει γίνει λιγότερο άκαμπτο ( σχετική ελευθεροτυπία, των στρατοπέδων συγκέντρωσης, συνθήκες για μια κάποια ιδεολογική– πολιτική παρουσία των αντιτιθέμενων δυνάμεων )

16. Με αυτές τις γενικές διαπιστώσεις τίθεται σήμερα για έρευνα το ζήτημα του χαρακτήρα του συγκεκριμένου στρατιωτικού καθεστώτος. Για την υποβοήθηση μιας τέτοιας έρευνας παρατίθενται εδώ μερικά βασικά δεδομένα

α) Το στρατιωτικό καθεστώς ενδιαφέρεται κατ’ αρχήν για την προώθηση της διαδικασίας οικονομικής ανάπτυξης θεωρώντας την προσπάθεια που καταβάλλει και σαν μέσο για τη διατήρησή του. Χρόνια προβλήματα της Ελληνικής οικονομίας παραμένουν άλυτα, αλλά ταυτόχρονα το στρατιωτικό καθεστώς απόφυγε να θίξει κεκτημένα συμφέροντα, αποφεύγοντας έτσι τις ισχυρές δυσχέρειες ή κινητοποιήσεις που στηρίζονται στη μη ικανοποίηση ουσιαστικότατων αιτημάτων. Η πολιτική οικονομικής ανάπτυξης του στρατιωτικού δε διαφέρει σε ουσιαστικά σημεία από την οικονομική πολιτική των προηγούμενων κυβερνήσεων αν και εμφανίζεται ενισχυμένη σε ό,τι αφορά το ρόλο του ξένου κεφαλαίου, τις δαπάνες  για τη παιδεία, η προσέλκυση του εφοπλιστικού κεφαλαίου  και τον εκσυγχρονισμό της κρατικής μηχανής. Η έλλειψη όμως δημοκρατικών θεσμών αποβαίνει σε βάρος του ρυθμού οικονομικής ανάπτυξης και μακροχρόνια θα είναι καταστρεπτική για το σύνολο των εθνικών συμφερόντων.

β) Το στρατιωτικό καθεστώς υποχρεώνεται ( αν και απουσιάζουν  οι ισχυρές αντιστασιακές δυνάμεις) να διαφοροποιείται προς την κατεύθυνση δημοκρατικοποίησής του για τρεις βασικά λόγους

ι. εξαιτίας της μορφής που προσλαμβάνει η σύγχρονη οικονομική ανάπτυξη η οποία πρέπει να συντελείται σε συνθήκες ελευθερίας και  αυξανόμενης συμμετοχής όλο και μεγαλύτερων τμημάτων της εργασίας στις διαδικασίες διαμόρφωσης των βασικών οικονομικών αποφάσεων.

ιι. εξαιτίας της αλληλεξάρτησης των κρατών που συμμετέχουν σε σύγχρονους στρατιωτικο– οικονομικούς συνασπισμούς η εσωτερική πολιτική του στρατιωτικού καθεστώτος και τα αντιδημοκρατικά μέτρα του δεν είναι δυνατό, χωρίς να προκληθούν πολλαπλές εξωτερικές αντιδράσεις, να υπερβούν ορισμένα όρια. Προς την κατεύθυνση της χαλάρωσης του άκαμπτου στρατιωτικού καθεστώτος επιδρούν και οι εξελίξεις ή ανακατατάξεις που συμβαίνουν σε άλλα κράτη του στρατιωτικού συνασπισμού.

ιιι. Εξαιτίας της επίγνωσης της δύναμής του το στρατιωτικό καθεστώς μπορεί να τηρεί μια ανεκτική στάση σε μια σειρά κινήσεις (καλλιτεχνικές, πνευματικές, εκδοτικές.) και εκδηλώσεις (διακήρυξη για την 25^η Μαρτίου, διακήρυξη για τη δίκη των Βάσκων) που δε θίγουν άμεσα την κυριαρχία του.

γ) Το στρατιωτικό καθεστώς έχει την απόλυτη εξουσία του, ισχυρότατα σύγχρονα μέσα αστυνόμευσης και μαζικού επηρεασμού της κοινής γνώμης (ιδιαίτερα του τμήματος εκείνου που εξαιτίας του μορφωτικού του επιπέδου δεν έχει την δυνατότητα δεν έχει την ικανότητα να ανθίσταται με επιτυχία στις επιδράσεις που ασκεί συστηματική και εκτεταμένη προπαγάνδα) Έτσι μεγεθύνεται η ανάγκη για τις αντιτιθέμενες στο στρατιωτικό καθεστώς δυνάμεις να αποκτήσουν ανάλογα μέσα μαζικής επικοινωνίας και να αντιπαραθέσουν τις ιδέες και τους προσανατολισμούς της δημοκρατικής παράταξης στο μονοπώλιο της προπαγάνδας του αυταρχικού καθεστώτος.

δ) Το στρατιωτικό καθεστώς ενδιαφέρεται για την εξυπηρέτηση εθνικών οικονομικών συμφερόντων και τείνει να αναπτύξει οικονομικές σχέσεις προς πολλές κατευθύνσεις (αραβικές και σοσιαλιστικές χώρες) Το φαινόμενο αυτό έχει την πιθανή εξήγησή του σε δυο λόγους. Είτε το στρατιωτικό καθεστώς επιχειρεί τα «ανοίγματά» του στηριζόμενο από ισχυρά οικονομικά συμφέροντα και για λογαριασμό τους, είτε το στρατιωτικό καθεστώς έχει επισημάνει ύπαρξη δυνατοτήτων για αμοιβαίο όφελος από αυτές τις σχέσεις, όφελος που πιθανόν να αντισταθμίσει την ανακοπή των ευεργετημάτων από την ανακοπή της διαδικασίας σύνδεσης με την Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Αν στις σκέψεις αυτές προστεθούν και οι ενδείξεις για κάποια ανεξαρτητοποίηση του στρατιωτικού καθεστώτος, σε στρατιωτικά θέματα (αγορά στρατιωτικού υλικού από τη Γαλλία, ανησυχίες ορισμένων Αμερικανών για τη στάση της Ελλάδος σε ενδεχόμενη σύρραξη στη Μέση Ανατολή) τότε θα πρέπει να ενισχυθεί η άποψη ότι στους κόλπους της ηγετικής ομάδας διαδραματίζουν σημαίνοντα ρόλο και εθνικιστικά στοιχεία. Ανεξάρτητα όμως από όλα αυτά η εξωτερική πολιτική του καθεστώτος το υποχρεώνει να παρουσιάζει μια όχι απόλυτα αυταρχική φυσιογνωμία στο εξωτερικό και να καθίσταται επιδεκτικότερο στις πιέσεις που αγγίζουν ευαίσθητα σημεία αυτής της πολιτικής.

ε) Η προοπτική  ένταξης της Ελλάδος στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ενισχύει τις κινήσεις που απαιτούν σύντομες προσαρμογές προς αυτή την κατεύθυνση, προσαρμογές οικονομικής πολιτικής και πολιτικών θεσμών γενικά. Στις κινήσεις αυτές διαδραματίζουν σημαίνοντα ρόλο οι επιστήμονες, οι διανοούμενοι και οι, με το δυτικό πρότυπο πολιτισμού και που ανησυχούν έντονα για την ενδεχόμενη απώλεια της Εθνικής φυσιογνωμίας, πράγμα που θα συμβεί από μια προετοιμασμένη ένταξη της χώρας σε μια πανίσχυρη, οικονομικά, πολιτικά και επιστημονικά Ευρώπη.

Γ.

17. Τα προηγούμενα πέντε σημεία θα πρέπει να είναι από εκείνα που θα αποτελέσουν το αντικείμενο μιας σοβαρής επιστημονικής ανάλυσης. Η έλλειψη ολοκληρωμένων απόψεων πάνω σε τέτοια προβλήματα υποδηλώνει και την ανεπάρκεια της πολιτικής γραμμής ή τελικά η πολιτική γραμμή πρέπει να είναι απόρροια της επιστημονικής ανάλυσης.

Το κείμενο αυτό καταπιάνεται τώρα με το πρόβλημα της κρίσης στο χώρο της Ελληνικής Αριστεράς και καταλήγει με την εξέλιξη μερικών θεμάτων προσανατολισμού και περιεχομένου του αντιστασιακού κινήματος σήμερα. Η διάσπαση του Κ.Κ έφερε στην επιφάνεια και κατέστησε προσιτές στον καθένα απόψεις και γεγονότα που μέχρι εκείνη τη στιγμή αφορούσαν αποκλειστικά την ηγετική του ομάδα.

18. Μια από τις κύριες ανεπάρκειες του δημοκρατικού κινήματος της νόμιμης περιόδου ήταν η αδυναμία του  να επιτύχει την αρμονική σύνδεση των πολιτικών του στόχων με τα ενδιαφέροντα, τις επιδιώξεις και τα προβλήματα των διαφόρων οργανώσεων και οικονομικό– κοινωνικών ομάδων. Μια από τις βασικές αιτίες γι’ αυτή την κατάσταση ήταν η αδυναμία της τότε πολιτικής ηγεσίας– που οφείλεται σε ιστορικούς λόγους– να προσεγγίσει αυτά τα προβλήματα και ενδιαφέροντα και, μέσω της προσέγγισης, να αποκαταστήσει και να αναπτύξει ένα δημιουργικό διάλογο με όλες τις τάξεις και στρώματα, ώστε να καθορίζει και να προωθεί ευκολότερα τους στόχους της. Η τότε πολιτική ηγεσία των δημοκρατικών δυνάμεων ακολουθούσε βασικά την τακτική της εξασφάλισης προσβάσεων στις ποικίλες οργανώσεις και συσπειρώσεις με σκοπό την αυταρχικά επεξεργασμένη «γραμμή» της. Η έκδηλη απουσία  λειτουργούντων δημοκρατικών θεσμών και επιστημονικής αντιμετώπισης των προβλημάτων είναι ίσως το κύριο γνώρισμα της προδικτατορικής περιόδου. Το γνώρισμα αυτό διακρίνει τον πολιτικό φορέα της Ελληνικής Αριστεράς, την ΕΔΑ.

19. Ο κομματικός μηχανισμός της ΕΔΑ ήταν κυρίως αγωγός της θέλησης του παράνομου και εκτός Ελληνικού χώρου ευρισκόμενου Κ.Κ. Οι αποφάσεις που αφορούσαν την πολιτική και γενικά το μέλλον της Ελληνικής Αριστεράς λαμβάνονταν ουσιαστικά ερήμην των μελών και στελεχών της ΕΔΑ και μέσω της παραβίασης κάθε  δημοκρατικής λειτουργίας. Η αυταρχικά επιβαλλόμενη γραμμή ή και ιδεολογική αντίληψη αποτελούσε το απόλυτο μέτρο το οποίο μετρούσε την «νομιμότητα» και την «ορθότητα» της κάθε άποψης, σκέψης ή πρωτοβουλίας που παρουσιαζόταν στο χώρο των δημοκρατικών δυνάμεων και στον ίδιο τον κομματικό μηχανισμό της ΕΔΑ. Η ύπαρξη ενός αυταρχικού καθεστώτος στον πολιτικό φορέα της Ελληνικής Αριστεράς απώθησε τις μη προσκείμενες άμεσα στο Κ.Κ. πολιτικές δυνάμεις, περιόρισε την ιδεολογική αναζήτηση σε στενά πλαίσια και μετέτρεψε βαθμηδόν την ΕΔΑ σε υποκατάστατο ενός αντιδημοκρατικού και δογματικού Κ.Κ. Η ΕΔΑ έπαψε, από ένα σημείο και πέρα, να είναι ο ενιαίος φορέας όλων των δυνάμεων που επιδιώκουν την εθνική δημοκρατική αλλαγή.

20. Όμως σε μια πορεία όλο και εντονότερης παρουσίας στη πολιτική  και εθνική ζωή  της χώρας μας, θα πρέπει ρητά και κατηγορηματικά  να διευκρινιστούν ορισμένα θέματα «αρχής». Ένα από αυτά αφορά τη μορφή και τη σύνθεση του νέου δημοκρατικού συνασπισμού που θα αντιπαραταχθεί στη δικτατορία. Γιατί, στις σημερινές συνθήκες ανάπτυξης της παγκόσμιας πολιτικής και οικονομικής ζωής, αλλά και ιδιαίτερα στις δοσμένες Ελληνικές συνθήκες τα προβλήματα της ανάπτυξης της δημοκρατίας και του σοσιαλισμού δε «χρεώνονται»  μόνο στα κόμματα της εργατικής τάξης. Υπήρξαν και υπάρχουν δυναμικές πολιτικές συσπειρώσεις στη δημοκρατική παράταξη (Δημοκρατική Άμυνα) που διαπνέονται από το ιδανικό ενός προτύπου δημοκρατικού σοσιαλισμού προσαρμοσμένου στις Ελληνικές συνθήκες και ιδιομορφίες και εμπλουτισμένου από την πείρα  εφαρμογής των σοσιαλιστικών ιδεών σε διάφορες ανατολικές και δυτικές χώρες. το γεγονός αυτό πρέπει να συνειδητοποιηθεί από το οργανωμένο τμήμα της Αριστεράς και απαιτείται η αποδέσμευση από το κλασσικό αξίωμα «μια τάξη ένα κόμμα, μια ιδεολογία, ένα πρότυπο σοσιαλιστικής κοινωνίας». Πρέπει να αναζητηθούν μορφές συνεργασίας τέτοιες ώστε να καταστεί δυνατή η κοινή επεξεργασία ενός προτύπου δημοκρατίας και σοσιαλισμού και ( αν ληφθεί υπόψη η εξέλιξη της ΕΔΑ ) οι σχέσεις ισοτιμίας και η ύπαρξη συνθηκών ουσιαστικού διαλόγου είναι προϋποθέσεις για κάθε μορφής συνεργασίας σήμερα.

21. Η συσπείρωση γύρω από το  Γραφείο Εσωτερικού δεν ήταν παρά μια συσπείρωση ιδεολογικών και πολιτικών αναζητήσεων και ουσιαστικός όρος για την επιβίωση της θα ήταν η εξασφάλιση συνθηκών δημοκρατικού διαλόγου όπου θα αναγνωριζόταν η νομιμότητα της κάθε ιδεολογικής και πολιτικής άποψης, αρκεί η κάθε άποψη να σεβόταν τα δικαιώματα της άλλης. Το Γ. Ε. μπορούσε να παίξει το ρόλο του υποκινητή και του συντονιστή ενός πραγματικού διαλόγου στο χώρο των κατεσπαρμένων δυνάμεων της Αριστεράς με σκοπό την, μετά από μακροχρόνια διαδικασία, επεξεργασία μιας μελετημένης και εθελοντικά υιοθετημένης κατεύθυνσης της ιδεολογικής αντίληψης. Όμως ο ρόλος αυτός δε παίχτηκε ποτέ. Λειτούργησε τυπικά και όχι πάντοτε η εσωκομματική δημοκρατία, αλλά μια δημοκρατία στην οποία «από τα πριν» και «από τα πάνω» είχε επιβληθεί μια άκαμπτη πολιτική γραμμή και ιδεολογία. Τα προβλήματα της Αριστεράς, που συνδέονται με την ανάγκη για προσαρμογή και ανάπτυξη της ιδεολογίας της και την απαίτηση για την επεξεργασία του Ελληνικού προτύπου δημοκρατίας και σοσιαλισμού, έμειναν προβλήματα ενός περιορισμένου σε έκταση κομματικού μηχανισμού, ο οποίος φροντίζει να κινείται σύμφωνα με τις «παραδεδεγμένες» και  «αναλλοίωτες» αρχές του παρελθόντος. Έτσι, μετά από τρία χρόνια, μια από τα πάνω προερχόμενη γραμμή αποτελεί ξανά το απόλυτο μέτρο βάσει του οποίου υπολογίζεται η ορθότητα και η νομιμότητα κάθε άποψης, σκέψης ή πρωτοβουλίας, που παρουσιάζεται στο χώρο των δημοκρατικών δυνάμεων και στον ίδιο τον κομματικό μηχανισμό της συσπείρωσης του Γ. Ε

22. Η συσπείρωση γύρω από το  Γ. Ε. υπήρξε το προϊόν της «καταρχήν» αποδοχής του συνθήματος της ανανέωσης, που αυτό έριξε και εξέφρασε την υγιή αντίθεση των Ελλήνων κομμουνιστών απέναντι στο απαράδεκτο, αυταρχικό και δογματικό καθεστώς. Όμως η τακτική που ακολούθησε στη συνέχεια το Γ. Ε. στο εποικοδόμημα του προβλήματος και όχι στην ουσία του. Κύριο μέλημα του Γ. Ε. έγινε η ποσοτική και όχι σε ιδεολογικό-πολιτική βάση συσπείρωσης της μάζας των στελεχών γύρω από αυτό το κέντρο, ενώ ταυτόχρονα επεδίωξε μάταια και με ουτοπικό τρόπο την επιδοκιμασία των άλλων. Η επιδίωξη αυτή ήταν ουτοπική γιατί, αν ληφθούν υπόψη τα προβλήματα που αντιμετωπίζει το διεθνές κίνημα, τα κριτήρια που αναγνωρίζει το Κ.Κ.Σ.Ε. για να προχωρήσει στην έγκριση του στην οποιαδήποτε πολιτική κίνηση και οι δυσχέρεια που αντιμετωπίζει για να διατηρήσει την ηγετική του θέση σε παγκόσμια κλίμακα καθιστούν αδύνατη μια τέτοια αναγνώριση στη σημερινή φάση της ωμής αντιμετώπισης τέτοιων προβλημάτων. Όμως οι συσπειρώσεις δε γίνονται στο όνομα  της συσπείρωσης. Η ολοκληρωμένη πολιτική έρχεται σαν αποτέλεσμα της κοινής αποδοχής μιας ολοκληρωμένης πολιτικής γραμμής, ενός καθαρού σκοπού και για την εξυπηρέτησή του. Το σύνθημα της ανανέωσης έμεινε άσαρκο, δεν υλοποιήθηκε και ποτέ δεν προσδιορίστηκε το ακριβές περιεχόμενό του. Αυτή ακριβώς η ασαφής τοποθέτηση του Γ.Ε. το υποχρέωσε αρκετές φορές– ακόμα και σήμερα– να αδυνατεί να διευκρινίσει τη θέση του πάνω σε βασικά και κύρια προβλήματα πολιτικής γραμμής και ιδεολογικών απόψεων.

Δ.

23. Έχοντας τώρα σκιαγραφήσει το πρόβλημα της κρίσης στο χώρο της Ελληνικής Αριστεράς είναι δυνατή και η εξέταση μερικών θεμάτων προσανατολισμού και περιεχομένου του αντιστασιακού κινήματος σήμερα. Ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά της σημερινής κατάστασης η μη αποδοχή της νομιμότητας του στρατιωτικού καθεστώτος από το σύνολο σχεδόν του παλαιού πολιτικού κόσμου και η γενική θέληση για εξασφάλιση και κατοχύρωση του δικαιώματος της ελεύθερης έκφρασης και ενεργού συμμετοχής του λαού σ’ όλες τις καθοριστικές για το μέλλον του εκδηλώσεις και διαδικασίες. Τα αιτήματα της σημερινής περιόδου είναι βασικά αιτήματα λειτουργίας και ανάπτυξης δυτικού τύπου.

24.Τα παράνομα αντιστασιακά κέντρα, παρ’ όλες τις αδυναμίες τους, συμβολίζουν την καταπατημένη από το στρατιωτικό καθεστώς συνταγματική νομιμότητα και τη συνέχεια των γνήσιων παραδόσεων του δημοκρατικού  κινήματος και θα εξακολουθούν να συμβολίζουν τη νομιμότητα και τη δημοκρατία μέχρις ότου διαμορφωθεί μια «νόμιμη» αντιπολιτευτική κίνηση να επωμισθεί το βάρος αυτού του συμβολισμού. Όμως είναι διαφορετικό πράγμα ο απλός συμβολισμός  της νομιμότητας και της δημοκρατίας και διαφορετικό το a pri­ori δικαίωμα για καθοδήγηση όλων των συσπειρώσεων και κινήσεων, που κατατείνουν στην αποκατάσταση της δημοκρατίας και μάλιστα σε συνθήκες όπου για πολλούς  είναι αδύνατο να ασκηθεί ένα τέτοιο δικαίωμα.

25. Βασικά χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου είναι η αδυναμία των παράνομων οργανώσεων να επεκταθούν πέρα από ορισμένους αυτοσυντηρούμενους κύκλους προσώπων στους χώρους όπου πραγματικά συντελούνται έντονες ιδεολογικές και πολιτικές διεργασίες ή εκδηλώσεις. Οι παράνομοι αντιστασιακοί πυρήνες δε κατόρθωσαν να εξασφαλίσουν βάσεις «νόμιμης» αντιπολίτευσης, με σκοπό τη δημιουργία, τον έλεγχο και τη καθοδήγηση όλων των κρίσιμων πολιτικών, ιδεολογικών και συνδικαλιστικών κινήσεων και την μέσα από τους εγκαθιδρυμένους θεσμούς, προώθηση αιτημάτων ελευθερίας, δημοκρατίας και οικονομικής ανάπτυξης.

26. Η αδυναμία της επίσημής αντίστασης να εξασφαλίσει μια παρουσία στις κρίσιμες δραστηριότητες οφείλεται βασικά:

α) στον προσανατολισμό της που αποκλείει ουσιαστικά τη «μεταρρυθμιστική» πολιτική, με το να θέτει σαν πρώτο και άμεσο στόχο την ανατροπή του στρατιωτικού καθεστώτος, παραγνωρίζοντας τη σταθεροποίηση του και τις δυνάμεις που οδηγούν μακροχρόνια στη διαφοροποίηση του.  Η μεταρρυθμιστική δραστηριότητα και κατ’ επέκταση, η προσπάθεια για την εξασφάλιση «νόμιμων» θέσεων, προϋποθέτει μια-κατ’ αρχήν– de facto κατάφαση απέναντι στα εγκαθιδρυμένα από το στρατιωτικό καθεστώς θεσμικά πλαίσια και, αργότερα την απαρχή  της διαδικασίας για τη διαφοροποίησή ή αντικατάστασή τους. Το αίτημα για την ανατροπή του στρατιωτικού καθεστώτος (που στην συγκεκριμένη  περίπτωση έχει θεσμοθετηθεί με το σύνταγμα του 1968) θα αποτελέσει το αποκορύφωμα μιας μακροχρόνιας διαδικασίας, εξαιρετικής εκμετάλλευσης των δυνατοτήτων που προσφέρονται στις δυνάμεις της δημοκρατίας και δημιουργίας ενός «παρασυντάγματος», που θα αντισταθμίσει τους φραγμούς και τις δεσμεύσεις του συντάγματος του 1968, προς όφελος  των δυνάμεων της δημοκρατίας

β) Στις  τεχνικές δυσχέρειες που είναι σύμφυτες με κάθε προσπάθεια επέκτασης των παράνομων αντιστασιακών κέντρων πέρα από ορισμένα όρια. Το καθεστώς έχει τη δυνατότητα να αστυνομεύσει σε ουσιαστικό τη κοινωνική ζωή και να καταστείλει κάθε κίνηση, που δεν απολαμβάνει μιας τυπικής νομιμότητας. Μια ακόμα από τις δυσχέρειες είναι η αδυναμία των παράνομων αντιστασιακών κέντρων να αποκτήσουν τη δυνατότητα μαζικής έκφρασης και επικοινωνίας με όλες τις κοινωνικές και εθνικές περιοχές επιτυγχάνοντας έτσι τις προϋποθέσεις που θα τον επιτρέπουν την υπόδειξη γενικών κατευθύνσεων και την επισήμανση των ασθενών σημείων του στρατιωτικού καθεστώτος.

27. Τα παράνομα κέντρα αντίστασης καλούνται σήμερα να διαδραματίσουν στην διαδικασία επαναπροσανατολισμού  της αντίστασης προς νέες μορφές δράσης και έκφρασης μέσω της αξιοποίησης των δυνατοτήτων που η σημερινή νομιμότητα παρέχει και της διεύρυνσης  αυτών των δυνατοτήτων ανάλογη με τις εκάστοτε τάσεις μετεξέλιξής του. Μέχρι να υπάρξει ένας νέος συσχετισμός δυνάμεων, μια πολιτική αντιπολιτευτική κίνηση ικανή να αντιπαρατεθεί στους φορείς της πολιτικής του στρατιωτικού καθεστώτος, θα πρέπει να δημιουργούνται στηρίγματα και προσβάσεις από τις δυνάμεις που είναι σε θέση να αναπτύξουν μια νόμιμη δραστηριότητα στις κύριες διεργασίες της εθνικής μας ζωής.  Ο  προσανατολισμός αυτός προϋποθέτει υιοθέτηση των αρχών όχι του ανατρεπτικού αλλά του μεταρρυθμιστικού κινήματος και το γρήγορο πέρασμα των πρωτοβουλιών και της καθοδήγησης από τα παράνομα κέντρα στους νόμιμους χώρους και στις νόμιμες συσπειρώσεις. Η άρνηση αυτού του προσανατολισμού θα έχει σα λογική κατάληξη την απομόνωση από τη συνέχεια της ζωής και τη μετατροπή του αντιστασιακού κινήματος σε άγονο νοσταλγό ημερών ή καταστάσεων που επιθυμία όλων μας θα ήταν να είναι πραγματικότητα, μα που σήμερα έχουν οριστικά ξεπεραστεί.

28. Ανάγκη της σημερινής περιόδου είναι η πάνω σε ενδιαφέροντα και εφικτές γραμμές δημιουργία συσπειρώσεων, που σε μια πορεία, θα καταστούν ικανές να αντιπαρατεθούν σα πολιτική κίνηση (ή κινήσεις) στους φορείς του στρατιωτικού καθεστώτος Συσπειρώσεις σε ενδιαφέροντα και προβλήματα και με μόνιμη κάλυψη είναι δυνατό να σκιαγραφηθούν με τρία γενικά παραδείγματα. α) οι νομικοί που εντάσσονται στο χώρο των δημοκρατικών δυνάμεων θα μπορούσαν να συγκροτήσουν μια κίνηση για την προάσπιση και κατοχύρωση των δικαιωμάτων του ανθρώπου από νομική και ανθρωπιστική πλευρά του, στο βαθμό, που αποκτά ευρύτητα, θα καθίσταται δυνατή να επισημάνει και τις πολιτικές πλευρές του προβλήματος. Είναι ακόμα δυνατό να καλυφθεί και μέσω συγκεκριμένων  σχέσεων και συνεργασιών με ανάλογες οργανώσεις ή κινήσεις του εξωτερικού με αναγνωρισμένο κύρος. Η αποσόβηση των βασανιστηρίων, η υπεράσπιση και απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων και η απαίτηση για ελεύθερη έκφραση, θα μπορούσαν να αποτελέσουν  αντικείμενο της κίνησης αυτής. β) Ένας ορισμένος κύκλος οικονομολόγων θα μπορούσε αντικειμενικά και συντονισμένα να επεξεργαστεί  και να προβάλλει μια σειρά μελετών για βασικά προβλήματα της Ελληνικής οικονομίας σα συμβολές στη προσπάθεια για μια ορθά προσανατολισμένη οικονομική ανάπτυξη. Έτσι θα καταστεί αργότερα δυνατή και η επεξεργασία και αντιπαράθεση οικονομικών προγραμμάτων και λύσεων σ’ εκείνες του στρατιωτικού καθεστώτος. γ) Οι διανοούμενοι και οι καλλιτέχνες γενικά θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν τη δυνατότητα έκδοσης εντύπων και οργάνωσης συζητήσεων για την ενημέρωση του Ελληνικού κοινού επί συγχρόνων πολιτικών και ιδεολογικών ρευμάτων και προβληματισμών και, σε μια πορεία, με σκοπό την άμεση εφαρμογή των δημιουργικά  αφομοιούμενων ιδεών στα Ελληνικά δεδομένα Ειδικότερα θα πρέπει να επιδειχθεί ενδιαφέρον για την προσέλκυση των νέων, που έχουν και τις εντονότερες πνευματικές ανησυχίες κι’ αναζητήσεις.

29. Τα παραδείγματα αυτά αφορούν τρεις μορφές δημιουργίας και ανάπτυξης συσπειρώσεων στις νέες συνθήκες και πρέπει να θεωρηθούν ενδεικτικά μέσα από ένα πλήθος ανάλογων περιπτώσεων. Μέσω μιας τέτοιας διαδικασίας θα προκύψει και η αναγκαία ανθρώπινη «υποδομή» , που θα στελεχώσει αύριο μια πολιτική κίνηση και οργάνωση αξιώσεων. Μέσω αυτού του προσανατολισμού θα πραγματοποιηθεί φυσιολογικά ο στόχος της ανανέωσης των προδικτατορικών   πολιτικών δυνάμεων και των διατηρούμενων υπολειμμάτων τους.

(δακτυλογραφήθηκε από το αρχικό χειρόγραφο κείμενο τον Ιούλιο του 2008)

Λ. Τ.   Πόρτο Χέλι.