ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΠΑΝΙΑΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΟΙΤΗΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1960–1966)
Ο σύντροφος και φίλος Γιάννης Μπανιάς, ηγετική μορφή του ελληνικού εργατικού κινήματος, με επιμονή και ανιδιοτελή προσφορά αναδείχθηκε πρωτεργάτης του ενωτικού εγχειρήματος των αριστερών, πέραν του ΚΚΕ, πολιτικών οργανώσεων και κινήσεων που διαμορφώνονται ιστορικά κυρίως μετά τη διάσπαση του ενιαίου Κομουνιστικού Κόμματος το 1968 και την περίοδο της μεταπολίτευσης.
Με τη σημερινή μου σύντομη ομιλία θα σταθώ ιδιαίτερα στην προδικτατορική περίοδο, για να επικεντρωθώ σε ορισμένες πλευρές της πολιτικής δράσης του αξέχαστου συντρόφου Γιάννη. Τότε που το εργατικό κίνημα, τηρουμένων των αναλογιών, κατάκτησε μια υψηλή πολιτική κορυφή, όπως εκείνη της νίκης της Αριστεράς στις εκλογές του 1958. Διαφορετικές οι συνθήκες και διαφορετικά τα καθήκοντα. Η νηφαλιότητα, η ενότητα σ’ όλα τα επίπεδα, η γείωση στην κοινωνία, οι ευέλικτες και συνεπείς πολιτικές είναι από τις αναγκαίες σήμερα παρακαταθήκες του για τους αγώνες που έρχονται.
Οι συγκεκριμένες αναφορές εστιάζονται αφενός σε βιωματικές εμπειρίες από την κοινή μας συμμετοχή στη ζωή και τους αγώνες της Αριστεράς και αφετέρου σε πρωτογενείς αρχειακές πηγές.
Ο Γιάννης υπήρξε μαχητής του 114 και του 15% για την παιδεία, ηγετικό στέλεχος της Νεολαίας της ΕΔΑ και της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη. Το 1960, ύστερα από μια τρίχρονη σπουδαστική συνδικαλιστική και κομματική θητεία στο Γκρατς της Αυστρίας, επιστρέφει στην Ελλάδα καθώς οι ελληνικές προξενικές αρχές στη Βιέννη αρνούνται να του ανανεώσουν το διαβατήριο και οι Αυστριακοί τον απελαύνουν.
Αμέσως δεσμεύεται στον πολιτικό αγώνα, από το 1961 μέχρι τη στράτευσή του το 1966. Πρόκειται για μια περίοδο σκληρών κοινωνικών και ταξικών αγώνων. Τα ευρύτερα όριά της αρχίζουν από το 1958 και λήγουν με την επιβολή της απριλιανής δικτατορίας το 1967. Το 1958 είναι η πρώτη κορυφαία στιγμή μετά τη λήξη του Εμφυλίου πολέμου. Από το έτος αυτό μέχρι το 1967 έχουμε τη διαρκή προσπάθεια των συντηρητικών δυνάμεων να ανατραπεί αυτή η υψηλή κατάκτηση των λαϊκών δυνάμεων και να ακυρωθούν τα επιτεύγματα και οι προοπτικές της στροφής του 1963. Το πραξικόπημα του 1961 οδηγεί σε αφύπνιση τον λαϊκό παράγοντα που με την παρέμβασή του φτάνουμε στην αλλαγή του ’63. Να σημειωθεί εδώ ότι την περίοδο αυτή έχουμε την εμφάνιση ενός δημοκρατικού, μαζικού κινήματος της νεολαίας.
Χαρακτηριστικό της νέας αυτής κατάστασης που έχει διαμορφωθεί στο νεολαιίστικο κίνημα είναι η εμφάνιση νέων μορφών πάλης που συναρπάζουν τη νεολαία καθώς και η εμφάνιση νέων φορέων για τη μαζική πάλη. Το νεολαιίστικο κίνημα καθίσταται σοβαρός παράγοντας στις γενικότερες εξελίξεις της πολιτικής ζωής του τόπου. Όμως η αλλαγή του 1963–1964 δεν γίνεται αποδεκτή από τα κατευθυνόμενα εγχώρια και ξένα κέντρα εξουσίας. Το κίνημα της ειρήνης πρέπει να χτυπηθεί. Ο Λαμπράκης είναι ο στόχος. Απ’ εδώ αναβλύζει ορμητικά ένα πολύχρωμο και πολύβουο κίνημα, το κίνημα των Λαμπράκηδων, στην κοίτη του οποίου εκβάλλουν τα επιμέρους κινήματα: του 114, των νέων της ειρήνης, των νυκτερινών μαθητών, των νέων κοριτσιών της υπαίθρου, των νέων εργατών κ.ά. Η απάντηση από τις συντηρητικές δυνάμεις είναι η παλατιανή αποστασία. Συγκρούονται με το λαό, δολοφονούν τον Σωτήρη Πέτρουλα, κερδίζουν προσωρινά στα σημεία και, διαβλέποντας την ήττα τους, φτάνουν στο πραξικόπημα των συνταγματαρχών.
Τα Ιουλιανά είναι η κορυφαία στιγμή όλης αυτής της εννιάχρονης λαϊκής πάλης 1958–1967, όπου συμπίπτουν και πυροδοτούνται πολλές επιμέρους ανοίξεις, πολιτικές και πολιτισμικές.
Τα Ιουλιανά συνέβαλαν στο να ενισχυθούν πάλι οι δεσμοί συνεργασίας ανάμεσα στις δημοκρατικές και αριστερές οργανώσεις νεολαίας που είχαν διαρραγεί την περίοδο 1963–1964, παρά τις αντιρρήσεις μερικές φορές της ηγεσίας της ΕΔΑ. Ακόμα ενίσχυσαν τους δεσμούς συνεργασίας ανάμεσα στις επιμέρους συνδικαλιστικές ενώσεις και συνετέλεσαν στη ριζοσπαστικοποίηση κεντρώων δυνάμεων που ήρθαν και αντιστάθηκαν από κοινού με τις αριστερές δυνάμεις στην επιβολή του χουντικού πραξικοπήματος. Τα καθήκοντα του νεολαιίστικου κινήματος μέσα σ’ αυτό το πολύπλοκο πολιτικό, κοινωνικό και ταξικό πλαίσιο, στο οποίο εμπλέκονται οι μεταβλητές του Κυπριακού, του πολέμου του Βιετνάμ και του σχίσματος του τότε σοσιαλιστικού στρατοπέδου, είναι πολλαπλά και δύσκολα. Η υπεράσπιση της δημοκρατίας, της ειρήνης, η διεκδίκηση καλύτερων όρων σπουδών και εργασίας, η σύνθεση πολιτικού και πολιτισμικού, το ζήτημα των συμμαχιών και των δογματικών διαφορών και αιρέσεων. Ζητήματα λοιπόν λαϊκής πάλης, ιδεολογίας τακτικής, στρατηγικής και μορφών οργάνωσης.
Ο Γιάννης, μέλος του Γραφείου της Σπουδάζουσας της Νεολαίας της ΕΔΑ που θα προκύψει ύστερα από τις εργασίες του Β΄ Συνεδρίου της ΕΔΑ το 1958, θα αναλάβει γραμματέας του, μετά την αποχώρηση του Βαγγέλη Φυτράκη. Με τη λήξη της θητείας αυτού του Γραφείου θα αναδειχθεί στις 6 Ιουνίου 1964 παμψηφεί, ύστερα από πρόταση του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΔΑ, γραμματέας του καινούριου Γραφείου για την περίοδο 1964–1966. Θα τον διαδεχθεί, όταν στρατευθεί, ο φίλος Δημήτρης Μανωλάκος. Στις περιόδους των δύο θητειών, ως γραμματέας της Σπουδάζουσας θα είναι μέλος του Κεντρικού Συμβουλίου της Νεολαίας της ΕΔΑ και του προεδρείου του Κεντρικού Συμβουλίου της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη.
Το Γραφείο της Σπουδάζουσας της 6ης Ιουνίου 1964 είναι ένα όργανο διχασμένο, αποτέλεσμα του διχασμού της οργάνωσης. Τα μισά του μέλη ανήκουν στους διαφωνούντες με τη γραμμή του κόμματος και το υπόλοιπο 50% στους υποστηρικτές της.
Ο Γιάννης καθοδηγεί, συντονίζει το Γραφείο και προεδρεύει της Επιτροπής Διαφώτισης, που η πλειοψηφία της ανήκει στους διαφωνούντες. Μετριοπαθής, καμωμένος από δυνατό αγωνιστικό μέταλλο, θα προσπαθήσει, όπως θα πει αργότερα, να ισορροπήσει ανάμεσα στην ορθοδοξία και την αίρεση και να μη τα βροντήσει. Παρά την τμηματική διάσπαση της οργάνωσης και εξ αιτίας, εκτός των άλλων, του ζητήματος της συγχώνευσης της Δημοκρατικής Κίνησης Νέων «Γρηγόρης Λαμπράκης» και της Νεολαίας της ΕΔΑ, θα συγκρατήσει σ’ ένα ορισμένο βαθμό την οργάνωση από την πλήρη διάλυση. Αν και θα διαφωνήσει με τις μεθοδεύσεις της καθοδήγησης, θα συμβάλει ώστε το μεγαλύτερο σχεδόν μέρος των διαφωνούντων στο Γραφείο Σπουδάζουσας να λάβει μέρος στο Α΄ Συνέδριο της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη τον Μάρτη του 1965 στην Αθήνα.
Στις καθοριστικές ψηφοφορίες για το θέμα της «συγχώνευσης» στο Γραφείο Σπουδάζουσας θα διαμορφωθούν τρείς τάσεις:
- Οι διαφωνούντες, οι οποίοι σε πολλές περιπτώσεις ήταν πλειοψηφία.
- Αυτοί που συμφωνούσαν με τη «συγχώνευση».
- Η άλλη τάση, η τάση του Γιάννη Μπανιά: Να αναβληθεί η σύγκλυση του Συνεδρίου. να υπάρξει ο απαιτούμενος χρόνος για επαρκή διάλογο, να γίνουν οι όποιες αναγκαίες συνθέσεις και ρυθμίσεις για να αποφευχθεί η διάσπαση.
Το πρόβλημα της συνεργασίας με τις κεντρώες σπουδαστικές δυνάμεις ήταν ένα κομβικό ζήτημα για την όλη οργάνωση που επηρεαζόταν και από τις εξελίξεις στις σχέσεις της Αριστεράς και της Ένωσης Κεντρώων σε κεντρικά πολιτικά ζητήματα, ιδίως σε περιόδους βουλευτικών εκλογών. Το ζήτημα των συνεργασιών ήταν από τα προσφιλή θέματα που ανακινούσαν οι διαφωνούντες από τα αριστερά της ΕΔΑ και του ΚΚΕ. Από την άλλη μεριά υπήρχε η ομάδα Αποστόλου και Μενίχτα. Στον σπουδαστικό χώρο είχε τη δική του διάσταση. Το πρόβλημα ανέκυψε ιδιαίτερα από το 1963 και μετά. Η ισχυροποίηση του Κέντρου το οδηγούσε σε πολλές περιπτώσεις να απορρίπτει την ενότητα ή να θέλει να επιβάλει τους δικούς του όρους. Αυτό δεν σήμαινε ότι δεν υπήρχαν μικρότερα έστω προβλήματα και την περίοδο πριν το 1963, όμως από το έτος αυτό υπάρχει μια έντονη διάσπαση διοικήσεων φοιτητικών συλλόγων από την ΕΔΗΝ, διπλές συγκεντρώσεις ΔΕΣΠΑ–ΕΦΕΕ, διάσπαση στην κορυφή του συνδικαλιστικού κινήματος της ΕΦΕΕ το 1964.
Στο γραφείο της Σπουδάζουσας ασκείται κριτική από τους διαφωνούντες για την τακτική των συμμαχιών, που αποτελεί σε μεγάλο βαθμό εξειδίκευση της κριτικής που ασκεί η ομάδα της Αναγέννησης στους ορθόδοξους και στους σταλινικούς αναθεωρητές.
Ο Γιάννης Μπανιάς δεν τείνει υπέρ της άκριτης συνεργασίας, μιας συνεργασίας χωρίς αρχές και προγραμματικά σημεία που θα περιορίζεται τις πιο πολλές φορές στο μοίρασμα των κουκιών στα διοικητικά συμβούλια των σπουδαστικών συλλόγων. Πιστεύει ότι υπάρχει ένα πλατύ έδαφος για στέρεες συνεργασίες βάσει των σπουδαστικών προβλημάτων και των συνταγματικών ελευθεριών. Αυτή η συνεργασία πρέπει να επιτυγχάνεται με ισότιμους όρους και να εξετάζονται παραπέρα στόχοι και κατακτήσεις του φοιτητικού κινήματος και σε άλλα επίπεδα. Σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να παραιτούμαστε από την υπεράσπιση των εκλεγμένων σπουδαστικών οργάνων και να μην υποστείλουμε τη σημαία του ιδεολογικού αγώνα.
Σε πολλά κείμενά του σε περιοδικά της εποχής ή σε εσωκομματικές τοποθετήσεις του είχε την ευκαιρία να προβάλει τις προηγούμενες απόψεις και να αγωνιστεί για αυτές. Ακόμη πρέπει να σημειώσουμε την έγνοια του για τη διατήρηση καλών και πολιτισμένων σχέσεων ανάμεσα στις διοικήσεις των διάφορων πολιτικών και συνδικαλιστικών οργανώσεων. Ήταν πάντα μειλίχιος, αταλάντευτος στις απόψεις του και τον διέκρινε αυτό που αργότερα θα αποκαλέσουμε πολιτικός πολιτισμός.
ΟΙ ΑΡΙΣΤΕΡΕΣ ΚΑΙ ΔΕΞΙΕΣ ΠΑΡΕΚΛΙΣΣΕΙΣ
Σε πολλά κείμενά του αλλά και σε ομιλίες του σε κομματικά σώματα κάνει λόγο για τους κινδύνους που απορρέουν από την ανάπτυξη παρόμοιων παρεκκλίσεων. Η θέση του φαίνεται σαν κεντριστική, αλλά υπάρχει έγνοια και προσπάθεια να κατανοηθούν αυτά τα φαινόμενα, να ερμηνευθούν. Το χαμηλό ιδεολογικό επίπεδο συντελεί στη δημιουργία συγχύσεων και οι τελευταίες διαμορφώνουν ένα θερμοκήπιο για την ανάπτυξη παρόμοιων καταστάσεων, συντρεχόντων και άλλων αρνητικών παραγόντων. Ο Γιάννης δεν είναι καταδικαστικός για τους φορείς αυτών των απόψεων, επιζητεί το διάλογο και ακόμη τη σύνθεση εκεί που υπάρχει δυνατότητα. Τα ζικ ζακ και οι παλινδρομήσεις της ταξικής πάλης αφήνουν πάντα περιθώρια για παρόμοιες καταστάσεις και επιβάλλουν πολλές φορές συμβιβασμούς. Η λαϊκή πάλη σε όλη τη μετεμφυλιακή περίοδο ήταν ένα μεγάλο σχολείο. Ένας από τους καλούς μαθητές αυτού του σχολείου ήταν και ο Γιάννης. Προφανώς με τα χρόνια η εμπειρία διαμόρφωσε ένα πιο ώριμο για συνθέσεις στέλεχος, με ένα αγωνιστικό οπλοστάσιο στις βασικές του αρχές.
Η ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΙΟΥΛΙΑΝΩΝ
Στα Ιουλιανά αναδείχτηκε σαν φραγμός στα σχέδια της αντίδρασης το ενιαίο μέτωπο λαού και νεολαίας. Είναι μια από τις κορυφαίες στιγμές της παρέμβασης του μαζικού δημοκρατικού κινήματος της νεολαίας στην πολιτική ζωή, με πρωταγωνιστές τους νέους εργάτες και τους φοιτητές, με τους φοιτητές να εκφράζονται ιδιαίτερα μέσα από τη συμμαχία των κεντρώων κα αριστερών οργανώσεων.
Η αποτίμηση αυτών των γεγονότων και ο προσδιορισμός των νέων καθηκόντων που διανοίγονταν για την οργάνωση είχαν επιχειρηθεί με πολλές παρεμβάσεις του Γιάννη στα κομματικά όργανα.
Σε ομιλία του στις 2 Σεπτεμβρίου του 1965 στη Β΄ Σύνοδο του Κεντρικού Συμβουλίου της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη σημειώνει «….Σε αυτές τις 60 μέρες συντελέστηκε ένα μεγάλο βήμα στην ωρίμανση του μαζικού λαϊκού κινήματος. Έπεσε το προπέτασμα που υπήρχε τόσα χρόνια και εμφανίστηκαν γυμνοί όλοι οι παράγοντες της ανωμαλίας στη χώρας μας: Αμερικανοί, παλάτι, Δεξιά, οι δήθεν Δημοκράτες και οι Σοσιαλιστές που καιροφυλακτούσαν και τα στηρίγματά τους στους κρατικούς μηχανισμούς.»
Τέσσερα σημεία τον απασχολούν ιδιαίτερα στην ανάλυσή του:
- Ο καθοδηγητικός ρόλος της οργάνωσης
- Το μαζικό κίνημα και η ενότητα
- Το εσωτερικό μέτωπο της οργάνωσης
- Ο ρόλος του φοιτητικού κινήματος.
Το κλειδί για τον καθοδηγητικό ρόλο βρίσκεται στην κοινωνική γείωση και στο συνδυασμό διεκδικητικών στόχων με τα γενικά προβλήματα.
Το μαζικό κίνημα δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς τις κατακτήσεις των ημερών του Ιούλη στο πεδίο της ενότητας. Όχι ενότητα για την ενότητα, όχι διαδηλώσεις για τις διαδηλώσεις.
Τα Ιουλιανά άνοιξαν μεγάλα ιδεολογικά ζητήματα μέσα και έξω από την οργάνωση και διατυπώθηκαν απόψεις από τα αριστερά και τα δεξιά. Ο Γιάννης θέτει το πρόβλημα αυτό και προτείνει ενίσχυση του εσωκομματικού διαλόγου· θέτει, όμως, και όρια στη διαβρωτική πρακτική των τροτσκιστών. Το φοιτητικό κίνημα έχει ήδη κατακτήσει σημαντικές θέσεις και καθορίζεται από τον ειδικό ρόλο της σύνδεσης του προβλήματος της παιδείας με την οικονομική ανάπτυξη. Πέρα από τις σπουδαστικές διεκδικήσεις και την αντιμετώπιση της υποβόσκουσας εκπαιδευτικής αντιμεταρρύθμισης, υπάρχει η πάλη για την ουσιαστική αναγέννηση της παιδείας και ο Γιάννης καθορίζει και εμβαθύνει αυτούς τους ποιοτικούς στόχους, καταλήγοντας σε μια νέα φάση αγώνα αυτής της ουσιαστικής πολιτικοποίησης για το φοιτητικό κίνημα.
Ο Γιάννης στο Γραφείο της Σπουδάζουσας, στα κομματικά φόρουμ, στις συνδικαλιστικές διασκέψεις, στις επιτροπές εργασίας των πανσπουδαστικών συνεδρίων ήταν πάντα ο φίλος, ο σύντροφος, ο καθοδηγητής με το ευγενικό του χαμόγελο, με τη δημοκρατική συμπεριφορά.
Στο προσκλητήριο του αγώνα ήταν πάντα παρών και πρώτος. Σ’ εκείνες τις θυελλώδεις μέρες του 114 και του 15%, όταν σκονισμένοι, ματωμένοι από τις καθημερινές μάχες στους δρόμους για την υπεράσπιση του πανεπιστημιακού ασύλου, για τη νίκη της δημοκρατίας, μεταφέραμε στις προσυνεδριακές διασκέψεις του Β΄ Συνεδρίου της ΕΔΑ τους αγωνιστικούς χαιρετισμούς, τον αχό της μάχης, και ύστερα επανερχόμασταν στους δρόμους για να συνεχίσουμε τον αγώνα για την ειρήνη και τη δημοκρατία.
Κλείνοντας θα ήθελα να αναφέρω τη ρήση ενός παλιού στελέχους της ΑΚΟΑ από τη Λευκάδα, του Σπύρου Θάνου, για τον Γιάννη: «Ήταν η επίμονη στάλα νερού που τρυπάει την πέτρα».
Θανάσης Καλαφάτης
