Με τον Στέφανο μας έφερε κοντά εδώ και πάνω από τριάντα χρόνια η κοινή μας αγάπη για την τυπογραφία και τη γλωσσική διατύπωση. Έγινε ο δάσκαλός μου στις επιμέλειες κειμένων, δουλειά μου για μια δεκαετία και χούι που δεν έφυγε ποτέ. «Οι αυτοδίδακτοι», γελούσαμε. Αλλά δεν έμεινε εκεί. Άνοιξε το σπίτι του, την οικογένειά του, έγινε φίλος αγαπητός. Διάβασα πρώτη φορά με συγκίνηση σε χειρόγραφο στο Καπανδρίτι το βιβλίο της Παγώνας: «για να ξέρει η Κατερίνα», μου είπε.
Για τον Στέφανο το κάθε χειρόγραφο ήταν πρόκληση. Του άρεσαν οι λέξεις, τις έψαχνε, θαύμαζε τη διαδρομή τους, την ετυμολογία τους, πώς άλλαζε το νόημά τους. Αλλά του άρεσαν και τα πράγματα, τα στοιχεία, τα δοκίμια, τα διάστιχα, οι στιγμές. Και οι τυπογράφοι. Κεντούσε κάθε φορά που ετοίμαζε ένα κείμενο για το τυπογραφείο, είτε ήταν στήλη στην εφημερίδα είτε μελέτη σε κάποιο από τα σημαντικά ιδρύματα με τα οποία συνεργάστηκε. Όσο περισσότερες δυσκολίες είχε, πίνακες, ένθετα, ιδιοτροπίες, τόσο μεγαλύτερη πρόκληση ήταν. Οι σειρές του πάλαι ποτέ Ιδρύματος Έρευνας και Παιδείας της Εμπορικής Τράπεζας, του Ιστορικού Αρχείου της Εθνικής Τράπεζας μέχρι σήμερα το μαρτυρούν. Πολλοί ευτυχήσαμε να δούμε σε βιβλίο μας το όνομά του.
Ο Στέφανος είχε μοναδική ικανότητα να γίνεται φίλος με ανθρώπους πολύ διαφορετικούς μεταξύ τους, κάθε ηλικίας, άντρες και γυναίκες. Το σκέφτηκα πάλι προχτές όταν στην κηδεία του συνάντησα διάφορους φίλους και γνωστούς που δεν περίμενα να δω εκεί. «Ήταν φίλος μου», μου είπαν όποτε ρώτησα. Πώς τα κατάφερνε; Πιστεύω τελικά ότι ο Στέφανος μέσα από τους φίλους και τις φίλες του μάθαινε τον κόσμο και συνέβαλλε στην αλλαγή του, ιδίως από τότε που δεν ήταν πια στην πρώτη γραμμή του κινήματος. Δεν νουθετούσε ποτέ ο ίδιος, δεν έκανε μάθημα. Άκουγε και έδειχνε. Με το παράδειγμά του, με τις ιστορίες του, με τις αμφιβολίες του για τα δικά του, με το ενδιαφέρον του για τους άλλους. Για να δώσει νόημα στον κόσμο που ανακάλυπτε μέσα από τους φίλους και τις φίλες του χρησιμοποιούσε τις δικές του εμπειρίες, γι’ αυτό και μιλούσε συχνά για την Αριστερά που έζησε. Μιλούσε ζωντανά και παραστατικά, αλλά και κάπως συγκρατημένα, σαν αυτό που μόλις είχε πει να του δημιουργούσε μια απορία που χρειαζόταν να την επεξεργαστεί∙ ποτέ ξύλινα, ποτέ με έτοιμο αφήγημα. Η ΕΜΙΑΝ του έδωσε τα τελευταία χρόνια την ευκαιρία να συνταιριάξει τις ιστορίες του με άλλες ομοίων του, να τις κάνει γνωστές σε περισσότερους. Αλλά δεν νουθετούσε. Δεν έκρινε τους ανθρώπους, παλιούς και νέους. Δεν κακολογούσε ούτε εγκωμίαζε. Έλεγε τη γνώμη του και στοχαζόταν αυτό που άκουγε. Μετρημένος στην έκφραση των συναισθημάτων του, όπως πολλοί από τους ανθρώπους της γενιάς του, έφτανε η αγκαλιά που άνοιγε και το χαμόγελο που φώτιζε το πρόσωπό του όταν σε έβλεπε για να ξέρεις ότι συμμεριζόταν την αγάπη που του είχες.
Ο Στέφανος ήταν πράγματι «ένας από τους πολλούς της ελληνικής Αριστεράς». Της καλύτερης Αριστεράς, αυτής που θέλουμε να έχουμε. Εκείνος έκανε ό,τι μπορούσε όσο ζούσε. Τώρα είναι στο χέρι μας…
‘Εφη Αβδελά
Αναδημοσίευση από τα «Ενθέματα» της Αυγής της Κυριακής, 10.1.2016. Η Έφη Αβδελά διδάσκει σύγχρονη Ιστορία στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.
